Πρόλογος
Τον καιρό που ο Ευριπίδης έφτιαχνε τη δική του Μήδεια, στην Αθήνα επικρατούσε η εκδοχή του Κρεώφυλου: η Μήδεια σκότωσε τον βασιλιά της Κορίνθου και οι Κορίνθιοι -έχει σημασία αυτό- για εκδίκηση σκότωσαν τα παιδιά της και διέδωσαν ότι φονιάς ήταν η μάνα τους. Επομένως, για τους Αθηναίους η Μήδεια δε σκότωσε τα παιδιά της. Οι Κορίνθιοι το έκαναν, οι εχθροί των Αθηναίων (βρισκόμαστε στα 431 π. Χ., τη χρονιά που ξεσπάει ο Πελοποννησιακός πόλεμος) και η Κόρινθος είναι σύμμαχος της μισητής Σπάρτης και, μάλιστα, οι Κορίνθιοι φόρτωσαν το έγκλημα στη Μήδεια.
«Άλυτο πρόβλημα» θεωρείται για τους μελετητές το ποιος σκέφτηκε πρώτος τη Μήδεια παιδοκτόνο. Αλλά μιας και ο Ευριπίδης ήθελε τη Μήδεια φόνισσα, ας δούμε τη δικιά του εκδοχή.
Δραματουργία
Σκοτεινή, βάρβαρη, μάγισσα, ιέρεια, μητριαρχική, απρόβλεπτη, μεθοδική, εκδικήτρια, εγκληματική, σαγηνευτική, θελκτική αλλά και απεχθής και αποκρουστική. Αυτή η γυναίκα έχει την ικανότητα να είναι, ταυτόχρονα, απατημένη, χειραφετημένη, τραγική, δυστυχισμένη, σύζυγος, γυναίκα, ερωμένη, μητέρα. Όλες οι παραπάνω ιδιότητες συγκλίνουν σε ένα όνομα: Μήδεια.
Πρόσωπο πολυδιάστατο με ανεξέλεγκτα συναισθήματα, χαρακτήρας σύνθετος και συναρπαστικός, η Μήδεια παλεύει ανάμεσα στον έρωτα, στα μητρικά αισθήματα, στην προδοσία, στον παραλογισμό και στην εκδικητική μανία.
Στην τραγωδία η Μήδεια χάνει την υπερβατική της μορφή και παύει να είναι η μυθική απρόσιτη φιγούρα, αλλά αποκτά ανθρώπινα στοιχεία και μοιράζεται παρόμοια πάθη και αδυναμίες με τους θεατές. Με την τεχνική αυτή εξασφαλίζεται η συμπάθεια του κοινού και προετοιμάζεται το έδαφος για την αριστοτέλεια κάθαρση.
Αυτός ο ρεαλισμός επιτυγχάνει και ένα άλλο αποτέλεσμα, καθώς μετασχηματίζει τη μυθολογία σε πραγματικότητα, προς όφελος της πολιτείας. Τα πρόσωπα στην ορχήστρα θα μπορούσαν να είναι ο οποιοσδήποτε από τους ακροατές. Και τα πάθη, τα διλήμματα, οι συνέπειες των ενεργειών τους μπορεί να είναι τα δικά τους. Επομένως, οι κρίσεις που διαδραματίζονται επί σκηνής έχουν μια επιπλέον αξία να αποτελέσουν παράδειγμα ηθικής κρίσης για τις αποφάσεις του λαού.
Γι’ αυτόν τον λόγο λέμε πως οι τραγωδίες δε διασκέδαζαν αλλά δίδασκαν. Συγκροτούσαν χαρακτήρες αντί να διασκορπίζουν διαθέσεις. Ποτέ άλλοτε και καμιά άλλη μορφή τέχνης δεν άγγιξε τέτοιο βαθμό στράτευσης με το καθεστώς, όσο η αττική τραγωδία.
Υπόθεση
Όταν ο Ιάσων έφτασε στην Κολχίδα για να πάρει το χρυσόμαλλο δέρας, η Μήδεια, η κόρη του βασιλιά της χώρας Αιήτη, τον ερωτεύτηκε παράφορα, τον βοήθησε αποφασιστικά και όταν έφυγε τον ακολούθησε στην Ελλάδα αποκόπτοντας κάθε δεσμό με τους δικούς της και την πατρίδα της.
Μαζί με τα δυο τους παιδιά ζουν τώρα εξόριστοι στην Κόρινθο.
Ο Ιάσων, με την πάροδο του χρόνου, αποφασίζει να την εγκαταλείψει για να παντρευτεί την κόρη του Κρέοντα, βασιλιά της Κορίνθου, τη Γλαύκη. Ο ίδιος ο Κρέων, επειδή φοβάται την επικίνδυνη μάγισσα, την καλεί να φύγει από τη χώρα. Η Μήδεια τού ζητάει να παραμείνει μια μέρα και ο Κρέων ενδίδει. Εκείνη σκέφτεται να εκδικηθεί φονεύοντας τον Ιάσονα, τον Κρέοντα και την κόρη του, όμως διστάζει, κατανοώντας ότι κανείς δε θα τη δέχεται έπειτα από μια τέτοια πράξη.
Στο μεταξύ, περνάει από την Κόρινθο ο άκληρος βασιλιάς της Αθήνας, Αιγέας, για να συναντήσει τον βασιλιά της Τροιζήνας Πιτθέα και να του εξηγήσει ένα δυσνόητο χρησμό που του δόθηκε στους Δελφούς. Η Μήδεια, με τις μαγικές της ικανότητες, προσφέρεται να τον βοηθήσει να αποκτήσει παιδιά και εκείνος της υπόσχεται άσυλο, αν φτάσει στην Αθήνα.
Η Μήδεια στέλνει με τα παιδιά της δώρα υφαντά στην κόρη του Κρέοντα, πανέμορφα μεν, θανατηφόρα δε. Η Γλαύκη τα φοράει και βρίσκει φρικτό τέλος, όπως και ο πατέρας της, που σπεύδει να τη βοηθήσει.
Έπειτα από πάλη με τον εαυτό της η Μήδεια σκοτώνει και τα παιδιά της, τα οποία θάβονται από την ίδια στο ιερό της Ήρας, όπου γίνονται γιορτές και θυσίες. Εκείνη δραπετεύει πάνω σε φτερωτό άρμα που της χάρισε ο πατέρας της, ο Ήλιος.
Ανάγνωση
«Μήδεια» , δράμα ζηλοτυπίας! Μια απατημένη σύζυγος εκδικείται τον μοιχό σύζυγο και σκοτώνει τα παιδιά της. Ασφαλώς και δεν είναι έτσι. Η παρωχημένη αυτή άποψη έχει καταδικασθεί. Η αμηχανία των σκηνοθετών, ωστόσο, δεν έχει βρει ακόμη διέξοδο. Πού πατάει αυτή η άγρια παιδοκτονική τραγωδία του Ευριπίδη; Σε τι επικεντρώνεται; Η αντίληψη του συρμού, που συμπορεύεται και με σύγχρονους κοινωνικούς προβληματισμούς, λέει πως η «Μήδεια» είναι μια ακραία μορφή επαναστατημένης γυναίκας και ,ως εκ τούτου, έργο φεμινιστικό. Αυτή είναι η επικρατέστερη άποψη και σ΄’ αυτήν στηρίχτηκαν οι «Μήδειες» που είδαμε τα τελευταία χρόνια. Μάλλον άποψη παραπλανημένη.
Γυναίκα σημαίνει μητρότητα. Οι αρχαίοι, πιο κοντά στους αρχετυπικούς ρόλους, χωρίς τη δική μας αλλοτρίωση στα θέματα της αναπαραγωγής του είδους, δεν είχαν μειωμένη την έννοια της μητρότητας. Θα πρέπει, λοιπόν, να ήταν αδιανόητο ένα έργο που, για να προβάλει τα δικαιώματα της γυναίκας, την καθιστά παιδοκτόνο. Επομένως, η πράξη της Μήδειας κάνει το έργο ακραία αντιφεμινιστικό.
Το σωστό είναι, κατά την άποψη μου, ότι η «Μήδεια» του Ευριπίδη είναι η κορύφωση της έννοιας του τραγικού. Στα πρόσωπα της Μήδειας και του Ιάσονα ο Ευριπίδης βρήκε την ιδανική περίπτωση να αντιπαραθέσει δυο βασικά στοιχεία που συγκρούονται σ’ όλη τη διαδρομή της ανθρώπινης περιπέτειας. Το ορμέμφυτο, το φυσικό αίτιο από τη μία και την ιστορική ανάγκη, τη σκοπιμότητα, από την άλλη. ΄Άλλωστε, το βιογραφικό του Ιάσονα και της Μήδειας, καθώς και ο χαρακτήρας τους, ήταν σε όλους γνωστά. Μ’ αυτό το δεδομένο ο ποιητής επιλέγει τους ήρωές του.
Η στάση του Ιάσονα είναι σε όλα τα κείμενα, προγενέστερα και μεταγενέστερα του Ευριπίδη, η ίδια. Η ηθική ενός διπλωμάτη ή ενός μάνατζερ πολυεθνικής εταιρίας. Ποια είναι, ωστόσο, η πρόθεση του ποιητή; Μα, να καταγγείλει την υπέρμετρη επικράτηση της πρακτικής τής σκοπιμότητας. Το ωφελιμιστικό πνεύμα που κατέπνιξε το συναίσθημα, το ένστικτο, το πάθος, την παρόρμηση. Και να προειδοποιήσει πως οι ανεπίδεκτοι, οι ασυμβίβαστοι, μπορεί να εκραγούν με τραγικές συνέπειες. Είτε άτομα είναι αυτά, είτε ομάδες μέσα στην κοινωνία, είτε κράτη, έθνη.
Η παράσταση
Οι σκηνοθέτες – διασκευαστές Αιμίλιος Χειλάκης και Μανώλης Δούνιας προσέγγισαν τη Μήδεια με βάση το ενδιαφέρον του Ευριπίδη για τέσσερα βασικά χαρακτηριστικά που είτε βρίσκονταν στον μύθο είτε τα πρόσθεσε αυτός. Αρχικά, την εσωτερική πάλη της Μήδειας στην σύγκρουση του θυμού με τα βουλεύματά της, έπειτα, τη δεινή της θέση ως βάρβαρη γυναίκα αλλά πνευματικά ισάξια με τους άντρες αντιπάλους της, στη συνέχεια, την αντίστιξη μεταξύ δύο διαφορετικών ειδών ευτυχίας: της υλιστικής συμφεροντολογικής καλοτυχίας που προτάσσει ο σοφιστής Ιάσονας και της άυλης και συναισθηματικής, σχεδόν ιερής, ευδαιμονίας που αντιπροσωπεύει η Μήδεια, και, τέλος, τον θρίαμβο της Μήδειας όταν από θύμα προδοσίας μετατρέπεται σε ανελέητο εκδικητή.’ Άλλωστε, η πάλη των αντιθέσεων δε γέννησε ποτέ πιο γοητευτικό πλάσμα και πιο τρομακτικό συνάμα.
Η σύγκρουση, επομένως, της Μήδειας με τον Ιάσονα υπερβαίνει μια διένεξη ανδρόγυνου και λαμβάνει διαστάσεις κοσμοαντιλήψεων για την συγκρότηση της κοινωνίας. Ο Ιάσων αντιπροσωπεύει τους νόμους του συμφέροντος ενώ η Μήδεια τους δεσμούς του αίματος.
Στη μη προσβλητική, μη υποβλητική, αλλά με επιβλητική τη θεήλατη ηρωίδα παράσταση, πρώτη βγαίνει η Μήδεια (Αθηνά Μαξίμου), αρχοντική, απόμακρη, αναστατωμένη, πληγωμένη, αλλά εκλογικευμένη. Οι σκάλες- φλύαρο εξπρεσιονιστικό σκηνικό – που σχηματοποιούν συμβολικά την ασφαλή φωλιά της οικίας της, την κρύβουν, όμως εκεί κρύβει τις οιμωγές της. Εμφανίζονται ο Παιδαγωγός (ένα από τα τρία πρόσωπα που υποδύεται ο Αιμίλιος Χειλάκης) και ο Τροφός (ένα από τα τρία πρόσωπα που υποδύεται ο Αναστάσης Ροϊλός). Όλοι φορούν γκρι κοστούμια με τα κουμπιά στην πλάτη. Εύρημα που χαρίζει άμεσα το επίθετο «σύγχρονη» στην παράσταση. Αντεστραμμένη ανδρόγυνη όψη. Αντεστραμμένα αισθήματα.
Το ολέθριο πάθος της Μήδειας αρχίζει να ξεδιπλώνεται μέσα από τη νέα θαυμάσια μετάφραση του Γιώργου Μπλάνα. Και είναι σπαρακτικό, είναι πάντα επίκαιρο. Φέτος, μάλιστα, σαν να έχει μια παραπάνω φόρτιση, έναν παραπάνω συμβολισμό. Κι όχι μόνο για τον τρόπο που οι άντρες επιβάλλονται και εκμεταλλεύονται τις γυναίκες καταρρακώνοντας την ψυχή και την αξιοπρέπειά τους.
Και όλα αυτά τα τραγικά και τα αδιανόητα που συμβαίνουν, απεικονίζονται και με τη γλώσσα των σωμάτων του Χορού κι όλων των ηθοποιών, της σπουδαίας Γιώτας Νέγκα συμπεριλαμβανομένης. Η εντυπωσιακά δουλεμένη κίνηση σε συνδυασμό με το ευφυές σκηνικό της Εύας Νάθενα ( ξύλινες σκάλες- βάθρα- άμβωνες) και η μουσική του Δημήτρη Καμαρωτού, ο οποίος είναι διαρκώς επί σκηνής και σχηματίζει τους ήχους με μικρά αντικείμενα-όργανα, δίνουν στο εμβληματικό έργο του Ευριπίδη, μια εξαίρετη θεατρική και, γιατί όχι, κινηματογραφική όψη, που συνομιλεί επιτυχημένα με το κοινό.
Η Μήδεια της Αθηνάς Μαξίμου έχει όλες τις ρωγμές και όλες τις μεταπτώσεις αυτού του περίπλοκου και συναρπαστικού ρόλου. Η τεχνική της ξεπερνά το μέγεθος αυτών που έχει ερμηνεύσει στο αρχαίο δράμα. Δείχνει ότι εγκεφαλικά σχεδιάζει τους φόνους, με απέραντο θυμό αλλά και ψυχραιμία, δονούμενη από το ατίθασο, δαιμονισμένο πάθος του κορμιού, της ψυχής και του μυαλού. Συγκλονιστική σε όλη τη διαδρομή της, με προεξάρχουσα σκηνή αυτή του θριαμβολογήματός της, με τα χέρια ψηλά, στο άκουσμα της είδησης του θανάτου του Κρέοντα και της κόρης του. Θέση ηθοποιού και άκρως ενδιαφέρουσα άποψη σκηνοθετών, που τέρπει το κοινό.
Την ίδια στιγμή, η μουσική που συνοδεύει την παράσταση, αντανακλά τον χτύπο της καρδιάς και τα νοητικά ταξίδια της Μήδειας, προσδίδοντας στη σκηνοθετική ιδέα μια εξπρεσιονιστική διάσταση, απόλυτα ταυτισμένη με την κινησιολογία χορού και πρωταγωνιστών (κίνηση-χορογραφία: Πατρίσια Απέργη) και των έξοχων χαμηλών, γεμάτων σκιές φωτισμών του Νίκου Βλασόπουλου. Μια πετυχημένη συνεργασία που ταξιδεύει τον θεατή από το «Μητρόπολης» του Φριτς Λάνγκ, στο «The wall» των Pink Floyd, έως τα σύγχρονα ικριώματα, όπου γης.
Ο Αιμίλιος Χειλάκης, με την εξαιρετική άρθρωση και το επιβλητικό, συμπαγές μέταλλο φωνής του, είναι στιβαρός στον ρόλο του Ιάσονα και ετοιμόρροπος άνακτας σ’ αυτόν του Κρέοντα . Ευρηματική η είσοδος του βασιλιά με τις σκάλες- σκηνικό να καταρρέουν, ως προφητική ένδειξη πτώσης εξουσίας. Ηθοποιός έμπειρος και πειστικός σε κάθε σημείο.
Είναι η πολλοστή φορά που βλέπω στη σκηνή τον Αναστάση Ροϊλό και θαυμάζω την ευκολία του να διαχειρίζεται με άνεση και βάθος διαφορετικούς χαρακτήρες. Ως Αγγελιαφόρος ξεχωρίζει για την ερμηνεία του και στέκεται στο ύψος των απαιτήσεων των ρόλων του Τροφού και του Αιγέα. Η κορυφαία ευρηματική σκηνοθετική στιγμή βρίσκεται στη σκηνή της ανακοίνωσης των τραγικών φονικών γεγονότων από τον αγγελιαφόρο στην Μήδεια: οι σκάλες τοποθετούνται με τρόπο τέτοιο ώστε να θυμίζουν ντόμινο, ως αλληγορία στην τραγική αλληλουχία γεγονότων που ανακοινώνει ο αγγελιαφόρος, ανεβασμένος στην κορυφή της σκάλας, εν είδει βάθρου, με τη Μήδεια να βρίσκεται στο επίπεδο του εδάφους και τις κινήσεις της να θυμίζουν μαέστρο, που μόλις ενορχήστρωσε το ολέθριο τέλος των λοιπών πρωταγωνιστών.
Εκφραστικά ώριμη και μεστή η Μυρτώ Αλικάκη, ως κορυφαία του Χορού, επωμίζεται τη μοιρασιά των στίχων των χορικών, πριν τραγουδηθούν από τη Γιώτα Νέγκα και γίνεται ερευνήτρια του ψυχισμού της Μήδειας που την οδήγησε στην παιδοκτονία.
Ο Δημήτρης Καμαρωτός έγραψε τις μουσικές και δίδαξε στις κοπέλες τα ονειρικά χορικά, μέσα από τα οποία οι θεατές εισπράττουμε ότι η Μήδεια, απελπιστικά μόνη και προδομένη, βρίσκεται ξένη σε ένα αφιλόξενο τόπο, χωρίς να την στέργει κανείς εκτός από τις Κορίνθιες γυναίκες του Χορού. Αλλά και αυτές, ως γυναίκες και Ελληνίδες, είναι αδύναμα πλάσματα, ανίσχυρες να πράξουν αντίθετα στους άνδρες και δεν μπορούν να την βοηθήσουν εκτός από το να της εκφράζουν την συμπάθεια τους.
Η Γιώτα Νέγκα – σπουδαία δωρική φωνή – μια καινοτομία στα χορικά, εφόσον αποδίδει με τον ξεχωριστό της τρόπο μελωδίες και στίχους, χωρίς ποτέ να μετατρέπεται η τραγωδία σε μουσική παράσταση, επειδή ο συνθέτης ενέταξε τα τραγούδια σε πλήρη αρμονία με τα χορικά μέρη, άρρηκτα συνδεδεμένα με τη δράση και το συναίσθημα της στιγμής.
Η ακριβής επιλογή των κοριτσιών και αγοριών του Χορού: Πετρίνα Γιαννάκου, Μάιρα Γραβάνη, Αλεξάνδρα Δρανδάκη, Γιώργος Ζυγούρης, Ελευθερία Κοντογεώργη, Εριέττα Μανούρη, Βασίλης Μπούτσικος, Γιώργος Νούσης, Δάφνη Σταθάτου, καθορίζει τη σκηνοθετική ιδέα να καταδείξει στο κοινό, ότι το ζήτημα «Μήδεια» δεν αφορά μόνο γυναίκες αλλά όλους τους πολίτες μίας συλλογικής συνείδησης. Είναι εξαιρετικά στοχευμένη η άποψη επί του έργου.
Επίλογος
Ο Ευριπίδης έκανε για άλλη μια φορά αυτό που είχε στο μυαλό του. Άνοιξε ένα νέο παράθυρο στην τέχνη και στην τραγωδία: συνδύασε μέσα σε ένα μόνο έργο την ευαισθησία της ανθρώπινης ψυχής και τις συγκινήσεις που την διακατέχουν, τόσο τις αγνές όσο και τις άγριες παρεκκλίσεις τους. Δεν είναι τυχαίο που κανείς, πέρα των σχολαστικών μελετητών, δε θυμάται τις Μήδειες που έφυγαν για άλλη χώρα ή αποχωρίστηκαν τα παιδιά τους εξαιτίας ενός πολέμου. Δεν είναι τυχαίο που όλοι θυμόμαστε τη Μήδεια του Ευριπίδη. «Όχι γυναίκα αλλά θηρίο ανήμερο, πιο άγρια και από τη Σκύλλα» . Λέει ο Ιάσων.
Συντελεστές
Μετάφραση: Γιώργος Μπλάνας
Σκηνοθεσία – Διασκευή: Αιμίλιος Χειλάκης – Μανώλης Δούνιας
Πρωτότυπη Μουσική – Διδασκαλία Χορικών: Δημήτρης Καμαρωτός
Σκηνικά- Κοστούμια: Εύα Νάθενα
Κίνηση – Χορογραφία: Πατρίσια Απέργη
Φωτισμοί: Νίκος Βλασόπουλος
Λογοθεραπεία – αγωγή λόγου: Ηλίας Παπαθανασίου
Βοηθός Σκηνοθετών: Νίκος Τσιμάρας
Βοηθός Σκηνογράφου-Ενδυματολόγου: Δάφνη-Χρυσή Φωτεινάτου
Βοηθός Χορογράφου: Εμμανουέλα Σακελλάρη
Φωτογραφίες: Μαριλένα Αναστασιάδου
Μακιγιάζ: Σίσσυ Πετροπούλου
Διεύθυνση παραγωγής: Έφη Πανουργιά
Εκτέλεση παραγωγής: Γιάννης Κουλούρης
Υπεύθυνη περιοδείας: Αλεξάνδρα Κούζουνα
Social Media -Διαφήμιση: Renegade Media / Βασίλης Ζαρκαδούλας
Παραγωγή: ΘΕΑΤΡΟΧΩΡΟΣ
ΜΗΔΕΙΑ | Αθηνά Μαξίμου
ΙΑΣΩΝ – ΚΡΕΩΝ – ΠΑΙΔΑΓΩΓΟΣ | Αιμίλιος Χειλάκης
ΑΙΓΕΑΣ – ΤΡΟΦΟΣ – ΑΓΓΕΛΟΣ | Αναστάσης Ροϊλός
ΚΟΡΥΦΑΙΕΣ ΧΟΡΟΥ | Μυρτώ Αλικάκη, Γιώτα Νέγκα
ΜΟΥΣΙΚΟΣ – ΜΕΛΟΣ ΤΟΥ ΧΟΡΟΥ | Δημήτρης Καμαρωτός
ΧΟΡΟΣ: Πετρίνα Γιαννάκου, Μάιρα Γραβάνη, Αλεξάνδρα Δρανδάκη, Γιώργος Ζυγούρης, Ελευθερία Κοντογεώργη, Εριέττα Μανούρη, Βασίλης Μπούτσικος, Γιώργος Νούσης, Δάφνη Σταθάτου
