ΚΡΙΤΙΚΗ ΑΠΟ ΤΟΝ ΠΑΥΛΟ ΛΕΜΟΝΤΖΗ
«Ο Επισκέπτης» έχει ανέβει σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες, καθώς και υπερατλαντικά. Μεταξύ της λίστας εμφανίζονται η Γαλλία, η Ιταλία , η Γερμανία , ο Καναδάς και το Ηνωμένο Βασίλειο.
Το έργο έχει επίσης μεταφραστεί σε πολλές γλώσσες, όπως αγγλικά , καταλανικά , γερμανικά , ελληνικά , ιταλικά και πολωνικά.
Μετά δε την πολύ μεγάλη επιτυχία που σημείωσε η παράσταση στην Αθήνα, ήρθε στη Θεσσαλονίκη, στο «Ράδιο Σίτυ».
Πρόκειται για έργο δυνατό, με διαλόγους αιχμηρούς και θέτει ερωτήματα, που απασχολούν και θα απασχολούν την ανθρώπινη ύπαρξη. Έτσι, βρήκε μεγάλη απήχηση σε ένα ευρύ κοινό, ενώ οι εξαιρετικές ερμηνείες του Μάνου Βακούση στον ρόλο του Επισκέπτη, του Φώτη Θωμαΐδη στον ρόλο του Φρόιντ, της Μαρίας Παπαλάμπρου ως Άννα Φρόιντ και του Δημήτρη Παπαδάτου ως Αξιωματικού, κέρδισαν κοινό και κριτικούς.
Το έργο και η παράσταση
Βιέννη, 1938.
Οι Ναζί έχουν εισβάλει στην Αυστρία και καταδιώκουν τους Εβραίους. Ο Σίγκμουντ Φρόιντ εξακολουθεί να πιστεύει στο μέλλον και αρνείται να φύγει. Αλλά αυτό το απόγευμα του Απριλίου, η Γκεστάπο συλλαμβάνει την κόρη του Άννα και την παίρνει για ανάκριση. Ο Φρόιντ παραμένει μόνος και απελπισμένος, όταν ξαφνικά, ένας άγνωστος μπαίνει από το παράθυρο. Ποιος είναι; Ένας τρελός; Ένας μάγος; Είναι όλο αυτό απλώς ένα όνειρο; Είναι μια ενσάρκωση της αντίληψής μας για το υποσυνείδητο του Φρόιντ; Ή είναι πράγματι, όπως ισχυρίζεται, ο Θεός αυτοπροσώπως;
Μυθοπλασία και αληθινά γεγονότα από τη ζωή του Φρόιντ, του πατέρα της ψυχανάλυσης, υπαρξιακά ζητήματα, ιδέες και αναζητήσεις συνθέτουν τον κεντρικό κορμό του έργου, το οποίο αναζητά τα μυστήρια της ανθρώπινης φύσης, αλλά και τα μεγάλα ιδεολογικά και μεταφυσικά ερωτήματα της ύπαρξης.
Ο Σωτήρης Τσαφούλιας σημειώνει για το έργο:
«Όταν το διάβασα, μου ήρθε στο μυαλό μια φράση του Ευριπίδη: «Τι είναι Θεός; Τι μη Θεός; Και τι το ανάμεσα τους;»
Η συζήτηση μεταξύ του άθεου Φρόιντ και του Επισκέπτη στην καρδιά αυτού του αλληγορικού κειμένου, μοιάζει με την περίληψη μιας συζήτησης επί ενός θέματος, που πάντα θα απασχολεί και θα διχάζει τους ανθρώπους, όχι μόνο μεταξύ τους, άλλα τον κάθε ένα από εμάς, εσωτερικά.
- Επισκέπτης: Θα υπάρξουν πολλές άλλες πληγές, αλλά η ρίζα όλων αυτών είναι ο ιός της αλαζονείας κι αυτό είναι που σε εμποδίζει να πιστέψεις σε μένα! Ποτέ η ανθρώπινη αλαζονεία δεν πήγε τόσο μακριά. Προηγουμένως, δυσπιστούσε μόνο τον Θεό, αλλά σήμερα πήρε την πραγματική του θέση.
Δε χορταίνεις με το λίγο. Υπογράμμισες τα πάντα, δήλωσες ότι το σύμπαν δεν είναι παρά προϊόν τύχης, μια σταθερή σύνδεση μορίων! Και αφού δεν έχετε πια Θεό, έχετε γίνει κύριοι του κόσμου. Άρχοντες αυτής της χώρας!…
Αυτή η ανθρώπινη παθογένεια δεν είχε το μέγεθος που απέκτησε αυτόν τον αιώνα. Πρόσεξε, τα διατάγματα της φύσης θα μολύνουν τη γη και θα σκεπάσουν τον ουρανό με μαύρα σύννεφα. Οι λάτρεις της ύλης θα σοκάρουν τον κόσμο! Οι πολιτικοί ηγέτες θα δημιουργήσουν ολοκληρωτισμό! Οι δυνάμει γονείς θα επιλέγουν τα παιδιά τους από έναν τυπωμένο κατάλογο. Οι δάσκαλοι της ηθικής θα αποφασίσουν ότι οι νόμοι επινοούνται από τους ανθρώπους και αφού όλα θα έχουν ένα τίμημα, τίποτα δεν θα έχει γενναιοδωρία! Τότε το χρήμα θα γίνει ο μόνος αληθινός θεός, στον οποίο θα χτίζονται ναοί και, σε αυτή την αθεΐα, όλος ο κόσμος θα χάσει την ικανότητα να σκέφτεται λογικά.
– Φρόιντ : Φτάνει, μην ξεφεύγεις απ’ το θέμα. Γιατί ήρθες σε μένα;
– Επισκέπτης: Όχι για να σε φέρω κοντά μου.
– Φρόιντ: Για ποιο λόγο τότε;
– Επισκέπτης : Ήρθα εδώ από πλήξη
– Φρόιντ: Πλάκα μου κάνεις…
– Επισκέπτης : Προσοχή στις επιφανειακές εξηγήσεις. Μας λένε συχνά την αλήθεια. Όχι, δεν ήρθα από πλήξη, αλλά από μίσος. Είμαι θυμωμένος μαζί σου.
– Φρόιντ: Γιατί;
– Επισκέπτης: Επειδή είσαι άνθρωπος, επειδή είσαι ανόητος, επειδή είσαι περιορισμένος και αδύναμος! Νομίζεις ότι το να είσαι θεός είναι ένα όνειρο που έγινε πραγματικότητα. Τα έχω όλα. Είμαι τα πάντα, τα ξέρω όλα. Τι υπάρχει σ’ αυτόν τον κόσμο που λαχταρώ και δεν μπορώ να εκπληρώσω; Τίποτα, παρά ένα πράγμα… το τέλος! Επειδή δεν έχω τέλος… δεν υπάρχει ούτε θάνατος ούτε τίποτα μέσα μου… Δεν μπορώ να πιστέψω σε τίποτα εκτός από τον εαυτό μου, ξέρεις τι σημαίνει να είσαι Θεός; Αυτή είναι η μόνη φυλακή σε αυτόν τον κόσμο, από την οποία δεν μπορείς να ξεφύγεις.
-Άννα: Πατέρα, όταν κοιμόμαστε οι άνθρωποι, πού πάμε; Πατέρα, φαντάσου αν ξαφνικά ανοίγαμε τα μάτια μας και συνειδητοποιούσαμε ότι η Βιέννη, αυτό το δωμάτιο, το γραφείο σου, οι τοίχοι… ακόμα και αυτοί… ήταν όλα απλά ένα όνειρο, τότε πού ζούσαμε πραγματικά;
– Φρόιντ: Δεν μεγάλωσες καθόλου, μικρή μου, είσαι ακόμα παιδί. Και τα παιδιά είναι φιλόσοφοι από μόνα τους, γιατί κάνουν συνεχώς ερωτήσεις.
– Άννα: Μεγάλοι;
– Φρόιντ: Οι μεγάλοι είναι οικειοθελώς ηλίθιοι, επειδή απαντούν σ’ αυτές τις ερωτήσεις.
Το σκηνοθετικό αποτέλεσμα του Σωτήρη Τσαφούλια, είναι ένας διάλογος μεταξύ του Φρόυντ και του «Επισκέπτη – Θεού», που αποκαλύπτει όχι μόνο μια εξήγηση των βασικών αρχών των ψυχαναλυτικών πεποιθήσεων, αλλά και την ιδιοφυΐα του Σίγκμουντ Φρόιντ στη γραφή, στη σκέψη και στην πάλη με τις ιδέες της ψυχής, του Θεού, των ονείρων, της τέχνης και του ανθρώπινου μυαλού.
Ο θεατής, όπως ο Φρόιντ, θα πρέπει να αποφασίσει κατά τη διάρκεια αυτής της αλλοπρόσαλλης βραδιάς, ποιος είναι, πραγματικά, αυτός ο Επισκέπτης.
Μια ενδιαφέρουσα σκηνή της παράστασης, θεωρώ ότι είναι ο χαρακτηρισμός του «Θεού» ως αδιάφορου Δανδή. Τις μεγάλες ανησυχίες για τον Φρόιντ δεν τις εξετάζει ο παντογνώστης «Επισκέπτης», ο οποίος ήδη γνωρίζει ότι ο Φρόιντ και η Άννα θα δραπετεύσουν στο Λονδίνο, όπου ο Φρόιντ θα γράψει το «Ο Μωυσής και ο Μονοθεϊσμός».
Το πιο διασκεδαστικό, όμως, τμήμα του έργου είναι όταν ο Φρόιντ, υποθέτοντας ότι ο Επισκέπτης απαιτεί μια ιδιωτική συνεδρία, προσπαθεί να τον ψυχαναλύσει, χωρίς επιτυχία.
Θαρρώ, ότι το έργο θα ήταν πιο συναρπαστικό εάν ο Σμιτ κρατούσε αμφίβολη την ταυτότητα του «Επισκέπτη». Βλέπουμε στην παράσταση το πώς ο συγγραφέας προσπαθεί να περάσει ότι ο ήρωάς του μπορεί να είναι δραπέτης από ένα ψυχιατρικό ίδρυμα ή αποκύημα της φαντασίας του Φρόιντ, αλλά δεν μας επιτρέπει να διατηρήσουμε αυτές τις αμφιβολίες αρκετά, για να δημιουργήσουμε οποιαδήποτε ασάφεια.
Το κομψό κοστούμι του «Επισκέπτη» από την Πολυτίμη Μαχαίρα (η οποία υπογράφει και τα λειτουργικά σκηνικά), δεν υποδηλώνει σχεδόν καθόλου ένα φρενοκομείο και ο σκηνοθέτης υπογραμμίζει τις υπερφυσικές του δυνάμεις.
Η συζήτηση μεταξύ του άθεου Φρόυντ και του «Επισκέπτη» στην καρδιά του έργου, μοιάζει περισσότερο με μια περίληψη συζήτησης σε εγχειρίδιο του θέματος. Ο Φρόιντ παίρνει την υπαρξιακή άποψη των Μαρξ, Νίτσε, Καμύ και Σαρτρ ότι η έννοια του Θεού εμποδίζει τον άνθρωπο να επιτύχει αυτογνωσία και αξιοπρέπεια, ενώ ο «Επισκέπτης» επαναλαμβάνει το στοίχημα του Πασκάλ ότι το να πιστεύει κανείς στον Θεό και να κάνει λάθος, είναι καλύτερο από το να μην πιστεύει και να κάνει λάθος. Εξάλλου, ο «Επισκέπτης» αισθάνεται ότι ο Φρόιντ θέλει πραγματικά να πιστέψει, αν και η έμφαση που δίνει στη λογική τον εμποδίζει. Η πίστη στον Θεό, ακολουθώντας τον Δανό φιλόσοφο Κίρκεγκωρ, δεν έχει καμία σχέση με τη λογική.
Υποτίθεται ότι αυτή η συζήτηση δίνει ελπίδα στον Φρόιντ και τον οδηγεί στην απόφαση να φύγει από τη Βιέννη, αλλά δεν είναι ξεκάθαρο το γιατί. Δεδομένου του θέματος, οι πιο σχετικές ερωτήσεις : «Γιατί υπάρχει το κακό;» «Πού είναι η δικαιοσύνη;» «Γιατί ο Θεός δημιούργησε έναν τέτοιο κόσμο;» βρίσκουν απάντηση στον ισχυρισμό του «Επισκέπτη»: «ο Θεός δημιούργησε τον κόσμο από αγάπη».
Επίσης, η παρουσία των Ναζί και η αναφορά σε εβραϊκούς διωγμούς και στρατόπεδα θανάτου, σε ένα έργο με τον τόνο μιας ελαφριάς κωμωδίας, μπορεί να θεωρηθεί από κάποιους ζήτημα ήσσονος σημασίας.
Ωστόσο, όποιες αμφιβολίες και να υπάρξουν για το ίδιο το έργο, η παραγωγή είναι εξαιρετική.
Ο Φώτης Θωμαΐδης δε μας δίνει στον «Φρόιντ» του την επιφανειακή εικόνα, αλλά ζωγραφίζει ένα ζωντανό, πολύ ανθρώπινο πορτρέτο ενός καλού πατέρα κι ενός παθιασμένου διανοούμενου, έστω κι αν η άρθρωσή του είναι σε σημεία, προβληματική.
Ο εξαίρετος Μάνος Βακούσης παίζει τον «Επισκέπτη» με σαγήνη και σιγουριά. Καθηλώνει η εντυπωσιακή του άνεση να αλλάζει προσωπεία, ανάλογα με το τι βλέπει ο άλλος σ’ αυτόν. Χειμαρρώδης, αλλά και ποιητικός και χιουμορίστας, ερμηνεύει τον «Θεό – Επισκέπτη» εκφράζοντας αγάπη και, ταυτόχρονα, αποστασιοποίηση. Γεμίζει τη σκηνή με την αύρα του και είναι, όντως, απολαυστικός.
Η Μαρία Παπαλάμπρου αιχμαλωτίζει την εσωτερική δύναμη της κόρης του Φρόιντ, «Άννας». Και ο Δημήτρης Παπαδάτος τα καταφέρνει θαυμάσια στο να δείχνει μια λάμψη αδυναμίας σε έναν αξιωματικό της Γκεστάπο που έχει κάτι να κρύψει.
Ο Αντώνης Γαλέος με τον Σωτήρη Τσαφούλια υπογράφουν τη μετάφραση σε ένα ευφυέστατο κείμενο, με πολλή σοφία, χιούμορ και ανατροπές. Περιέχει μυθοπλασία μαζί με πραγματικά γεγονότα από τη ζωή του πατέρα της ψυχανάλυσης.
Τους εφιαλτικούς ήχους των ναζί γλυκαίνουν οι μελωδικές νότες του Θοδωρή Οικονόμου κι ένα μικρό απόσπασμα από Μότσαρτ.
Κύρια θέματα σ’ αυτό το έργο του Σμιτ είναι η ψυχολογία και τα ελαττώματα του ανθρώπου, η πίστη (ή η δυσπιστία) στον Θεό, τα αποτελέσματα του πολέμου και ο ναζισμός.
Επίλογος
Ο Eric Emmanuel Schmitt είναι γνωστός για τη συγγραφή φιλοσοφικής λογοτεχνίας. Όπως σημείωσε ο ίδιος σε ένα γαλλικό περιοδικό, η φιλοσοφία και η ελληνική τραγωδία επινοήθηκαν ταυτόχρονα. Η τραγωδία είναι, κατά κάποιο τρόπο, μια εκδοχή της φιλοσοφίας που είναι προσβάσιμη στο κοινό.
Ως συγγραφέας, δηλώνει ότι στόχος του είναι να παρουσιάσει και να εξερευνήσει φιλοσοφικές ιδέες που είναι αρκετά απλές για να τις κατανοήσει ο καθένας κι αυτό εύκολα φαίνεται στον «Επισκέπτη».
Στο έργο, ο Φρόιντ φαίνεται πολύ ταραγμένος, ως αποτέλεσμα αρκετών εσωτερικών συγκρούσεων. Πρώτον, το ζήτημα τού να ζήσει ή όχι στη Βιέννη: αν φύγει, εξασφαλίζει ασφάλεια για αυτόν και την οικογένειά του, όμως αφήνει τους συνανθρώπους του και την πόλη που τον παρακολούθησε να μεγαλώνει, λεία των Ναζί. Αν μείνει, θέτει σε κίνδυνο τον ίδιο και την οικογένειά του, αλλά δείχνει αλληλεγγύη στα θύματα και μένει με την πόλη που αγαπά.
Στη συνέχεια, ο παράξενος Επισκέπτης γεννά ένα άλλο ερώτημα: είναι πραγματικά Θεός ή είναι απλώς ένας μυθομανής με εκπληκτικές δυνάμεις πειθούς; Ο Φρόιντ θέλει απεγνωσμένα να πιστέψει ότι ο «Επισκέπτης» είναι Θεός, αλλά η λογική του τού λέει να μην το κάνει.
Παρουσιάζεται ως ένας στοργικός πατέρας που θα έκανε τα πάντα για τα παιδιά του, ως ένας μοναχικός άντρας που χρειάζεται αγάπη από έναν πατέρα που μπορεί και να μισεί και ως ένα μαλθακό και εύθραυστο άτομο, που βρίσκεται στα άκρα του θανάτου.
ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ ΠΑΡΑΣΤΑΣΗΣ
“Ο Επισκέπτης” του Ερίκ Eμμανουέλ Σμιτ
Σκηνοθεσία: Σωτήρης Τσαφούλιας
Μετάφραση: Σωτήρης Τσαφούλιας – Αντώνης Γαλέος
Σκηνογράφος-Ενδυματολόγος: Πολυτίμη Μαχαίρα
Μουσική σύνθεση: Θοδωρής Οικονόμου
Σχεδιασμός φωτισμών: Σωτήρης Τσαφούλιας – Έλενα Πετροπούλου
Φωτογράφιση: Πέτρος Χόντος, Θωμάς Δασκαλάκη
Παίζουν: Μάνος Βακούσης, Φώτης Θωμαΐδης, Δημήτρης Παπαδάτος, Μαρία Παπαλάμπρου
ΠΑΥΛΟΣ ΛΕΜΟΝΤΖΗΣ
