Δυστυχώς, οι λοιμωξιολόγοι που καθοδηγούν κυβερνήτες αποφάσισαν και διέταξαν τα θέατρα σε κλειστές αίθουσες να μην λειτουργήσουν στη χώρα μας. Οξύμωρο, έως περίεργο διάταγμα, εφόσον όλοι ξέρουμε ότι οι αποστάσεις πάνε περίπατο σε κάθε στάση λεωφορείου ή άλλου μεταφορικού μέσου, οι επιβάτες ταξιδεύουν κολλημένοι ο ένας πάνω στον άλλον, οι παραλίες γεμάτες – τροφή των ρεπόρτερς που προσφέρουν θέματα στα ολόιδια δελτία όλων των καναλιών – κι εφόσον τα πάρτι στις πλατείες συνεχίζουν ατιμωρητί να συγκεντρώνουν εκατοντάδες νέους ανθρώπους, δίχως κανένα μέτρο προστασίας. Παρόλα αυτά, καταπίνουμε την αγανάκτησή μας, νομοταγείς πολίτες είμαστε οι ώριμοι άνθρωποι και «βολευόμαστε» με τα on line θεάματα.
Δεύτερη παράσταση στο διαδίκτυο από το Κ.Θ.Β.Ε. με τους μονολόγους του Γιάννη Ρίτσου από την «Τέταρτη Διάσταση».
Η συλλογή αποτελείται από 17 πολύστιχα ποιήματα που γράφτηκαν από το 1956 έως το 1975 κι έχουν ως πρωταγωνιστές μορφές μυθικές ή μη. Συγκεκριμένα είναι: : «Η Σονάτα του Σεληνόφωτος (1956), Χειμερινή διαύγεια (1957), Χρονικό (1957), Όταν έρχεται ο Ξένος (1958), Το παράθυρο (1959), Το νεκρό σπίτι (1959), Κάτω απ’ τον ίσκιο του βουνού (1960), Φιλοκτήτης (1963-1965), Ορέστης (1962-1966), Αίας (1967-1969), Περσεφόνη (1965-1970), Αγαμέμνων (1966- 1970), Χρυσόθεμις (1967-1970), Η Ελένη (1970), Ισμήνη (1966-1971), Η επιστροφή της Ιφιγένειας (1971-1972) και Φαίδρα (1974-1975).
Ποια είναι όμως η “Τέταρτη Διάσταση”, που έδωσε το όνομά της σε ολόκληρη συλλογή; Σύμφωνα με τον Ρίτσο είναι ο χρόνος. Όχι όμως ο βιολογικός, αυτός που φθείρει, καταστρέφει και οδηγεί στον θάνατο. Πρόκειται για τον ιστορικό χρόνο, που ταλανίζει τον πρωταγωνιστή και τον βάζει να παλεύει με το παρελθόν ή το παρόν, ώστε στον απολογισμό των πράξεών του να εξηγήσει τα αίτια που οδήγησαν στην ηθική φθορά του.
Ο ποιητής
Το να αναφερθεί κανείς διεξοδικά στη ζωή και το έργο του Γιάννη Ρίτσου θα ήταν, τουλάχιστον, άστοχο. Υπάρχει τεράστια βιβλιογραφία που μας πληροφορεί για τη ζωή και το ογκώδες έργο του ποιητή από τη Μονεμβασιά. Ωστόσο, κρίνεται απαραίτητη μία στάση σε κάποιους σταθμούς της ζωής του, προκειμένου να ενταχθεί ο αναγνώστης – θεατής στο γενικότερο πλαίσιο (προσωπικό, κοινωνικό, πολιτικό), μέσα στο οποίο ο Ρίτσος «δούλεψε» τα δημιουργήματα της ογκώδους ποιητικής συλλογής, της «Τέταρτης Διάστασης», αλλά και να κατανοήσει τι ήταν εκείνο που τον οδήγησε σε αυτήν την τόσο ιδιαίτερη ποίηση.
Είναι αναγκαίο να αναφερθούν κάποια τραγικά γεγονότα που πλαισίωσαν το οικογενειακό περιβάλλον του και αποτέλεσαν πηγή έμπνευσης για αρκετές από τις συνθέσεις της συλλογής. Συγκεκριμένα, ο Ρίτσος βίωσε από πολύ μικρή ηλικία τη στέρηση, την αρρώστια, την απώλεια. Ο πατέρας του, εξαιτίας του πάθους του για τα χαρτιά, έχασε όλη του την περιουσία. Ο Ρίτσος ένιωθε αποστροφή για εκείνον. Η μητέρα και ο αδερφός του Δημήτρης προσβλήθηκαν νωρίς από την αρρώστια της φυματίωσης και πέθαναν. Από τη φυματίωση ταλαιπωρήθηκε και ο ίδιος, ως το τέλος της ζωής του. Επιπλέον, «φεύγει» ξαφνικά και η αδερφή του Νίνα, ενώ η άλλη του αδερφή, η Λούλα, τρελαίνεται.
Τραγικό ήταν και το κοινωνικό και πολιτικό περιβάλλον του ποιητή. Κατά τη διάρκεια της ζωής του βίωσε μαύρα κοινωνικοπολιτικά γεγονότα της ιστορίας του τόπου, που αφομοίωσε στην ποίησή του αργότερα. Η προσπάθεια ενσωμάτωσης των προσφύγων από τη Μ. Ασία στην Αθήνα του 1925, η γερμανική κατοχή, ο Εμφύλιος, ο Ψυχρός πόλεμος, η Χούντα, η κατάκτηση της Κύπρου, είναι μερικές από τις άσχημες εθνικές περιπέτειες που βίωσε ο ποιητής. Ο ίδιος, ύστερα από τριβή με διάφορους διανοούμενους της εποχής, εισχώρησε στον επαναστατικό κόσμο της αριστεράς, εντάχτηκε στο ΕΑΜ και στο ΚΚΕ, καθώς μάλιστα ενέμεινε στα πιστεύω του ως το τέλος, γνώρισε διωγμούς και εξορία σε Λήμνο, Μακρόνησο, Άη Στρατή, Γυάρο και Λέρο. Από τον γάμο του και μετά, η ζωή του μοιραζόταν για μεγάλο διάστημα ανάμεσα σε Αθήνα και Σάμο. Κατά την διαμονή του σε αυτά τα μέρη μάς έχει δώσει ένα μεγάλο ποιητικό έργο.
Η προετοιμασία
Η σκηνοθέτις Πολυξένη Σπυροπούλου δήλωσε για την παράσταση: «Η συγκεκριμένη δουλειά μας εγείρει ερωτήματα. Βιώσαμε ένα πολύ οδυνηρό χρονικό διάστημα όλοι μας. Η πορεία μέσα από τηλε-συσκέψεις, τηλε-πρόβες, μετά test covid, δια ζώσης ανάγνωση, δοκιμές, περάσματα με μάσκες κι αντισηπτικά, ήταν διαρκείς μεταβάσεις που δυσκόλευαν όλο και περισσότερο την συνάντησή μας με το κοινό. Όμως, καλούμαστε να κάνουμε την προσπάθειά μας, να βρεθούμε σε έναν κοινό τόπο, αυτόν της τέχνης! Εμείς παίζουμε σ’ αυτή την παράσταση και μεταφερόμαστε σε άπειρες ηλικίες, σε άπειρες ψυχοδιαστάσεις, σε σώματα και, μέσα σ’ αυτό όλο το παιχνίδι που είναι και γήινο και απόκοσμο, φλερτάρουμε με την προδοσία, τον έρωτα, τον θάνατο, με το θεϊκό και το ανθρώπινο».
Η παράσταση
Στη δουλειά που είδαμε από το Κ.Θ.Β.Ε. η ποιητική αφήγηση διανοίγει ένα πνευματικό πεδίο στον αναγνώστη – θεατή, όπου θα έπρεπε ν’ αντηχεί το κείμενο χωρίς την υποχρέωση εικονογράφησης και αναπαράστασης μιας κατάστασης ή μιας δράσης. Σαν μια λευκή σελίδα μέσα μας, μια οθόνη, μια ηχώ, που δεν έχουν ανάγκη να εξωτερικευθούν. Όμως, από τη στιγμή που γίνεται διάταξη του ποιητικού κειμένου σε συγκεκριμένο χώρο, από τη στιγμή που τα πρόσωπα ενσαρκώνονται, η ποίηση μεταπηδά από τον προστατευμένο πνευματικό χώρο στον ανοιχτό σε όλους, στον δημόσιο. Έτσι, εξαρχής στήνεται ένα σκηνικό, μοιράζονται ρόλοι και κοστούμια, φωτισμοί και μουσική γίνονται ισότιμο μέρος του καλά ενορχηστρωμένου συνόλου και η κάμερα καταγράφει και καθίσταται δίαυλος επικοινωνίας σκηνής και σπιτικής καρέκλας που φιλοξενεί τον θεατή.
Εντυπωσιακή η έναρξη με ταμπλό βιβάν, εικαστικός πίνακας, θαρρείς, ενός Robert Braithwaite Martineau κι ο φωτισμός του Στέλιου Τζολόπουλου «ζωγράφισε» και πάλι. Ένα «άγγιγμα ψυχής» ζωντάνεψε τα σώματα και μια σκυταλοδρομία ξεκίνησε. Από τη Σονάτα του Σεληνόφωτος, στη Χρυσόθεμη κι από στόμα σε στόμα περάσανε ο Αγαμέμνωνας, η Ελένη, ο Ορέστης, ο Αίας, η Ισμήνη, ο Νεοπτόλεμος, η Φαίδρα…
Περιέργως, η καθοδήγηση έστρεψε τους ηθοποιούς σ’ έναν βερμπαλιστικό τρόπο αφήγησης, που σαν άποψη είναι λίγο παλιομοδίτικη, όμως αυτό ήταν το όραμα της σκηνοθέτιδος. Η πρωτότυπη μουσική του Στέλιου Ντάρα, συνεχής συνοδοιπόρος στους γρήγορους ρυθμούς του λόγου, συμπλήρωνε το ύφος της performance.
Ωστόσο, άξιζε της προσοχής μας η προσπάθεια, επειδή η ποίηση του Ρίτσου απέκτησε σώμα χάρις σε αυτούς τους ερμηνευτές κι εμείς είχαμε την επιλογή να κρατήσουμε ή τον ποιητή που μιλά σε πρώτο πρόσωπο ή την ταύτιση του εαυτού μας με τον ήρωα που «ενσάρκωσε» ο αφηγητής.
Κανονικά, στη δραματική μορφή του θεάτρου οι φωνές των προσώπων δεν είναι η φωνή του συγγραφέα, επειδή το δράμα είναι αντικειμενικό. Όμως, στην παράσταση – performance του Κ.Θ.Β.Ε. η ποίηση επέστρεψε στο «προσωπικό» εγώ του ποιητή, συντρίβοντας τον νόμο της αντικειμενικότητας.
Αντιληφθήκαμε οι διαβασμένοι θεατές ότι η ψυχοσύνθεση, ο προβληματισμός, ο στοχασμός και η υπαρξιακή αγωνία των μορφών της «Τέταρτης διάστασης» στο θέμα του θανάτου, του χρόνου και της φθοράς που προκαλεί, του έρωτα και της ατομικής και κοινωνικής μοναξιάς, είναι του ίδιου του ποιητή. Ο Γιάννης Ρίτσος πέρα από στοχαστής αποδείχτηκε και φιλόσοφος.
Η «Τέταρτη διάσταση», με τις ξεχωριστές ποιητικές συνθέσεις, μοναδικά κείμενα- προκλήσεις για ερμηνευτική πραγμάτωση, συγκαταλέγεται στις κορωνίδες της παγκόσμιας ποίησης του 20ου αιώνα. Αποτελεί τη συγκλονιστικότερη παρακαταθήκη του ποιητή. Είναι η σύνοψη όλων των έργων του, σύμφωνα με τον ίδιο.
Η συλλογή αυτή είναι ποίηση και θέατρο ιδεών και γλώσσας. Η ανθρώπινη περιπέτεια, η αναγνώριση και το πάθος της, καθορίζονται από υπέρτερες δυνάμεις, ανεξάρτητα από τη γυναικεία ή την ανδρική φύση. Τα πρόσωπά της είναι παιδιά της ιστορίας που ανταμώνουν και με την προϊστορία και με τη σύγχρονή εποχή.
Στην παράσταση του Κ.Θ.Β.Ε. με την υπογραφή της Πολυξένης Σπυροπούλου, η ομορφιά, ο πόθος, η εξουσία, η δόξα, τα γηρατειά, το ανεκπλήρωτο, η δικαιοσύνη, όλα όσα συνθέτουν το δίχτυ της ανθρώπινης μοίρας, εκτίθενται -με πολύ ιδιαίτερο ύφος- ανάδρομα με όχημα τη γλώσσα. Με κείνη τη μεγαλειώδη γλώσσα του ποιητή, που συναντά τον μύθο, που εξυφαίνει και πλέκει τις μικρές μας ζωές, τις δικές μας σιωπές. Θα ξαναπώ ότι η σκηνοθέτις επέλεξε ένα Βέκιο θέατρο (Ο Ρίτσος δεν είναι Αισχύλος ούτε Σοφοκλής ούτε Ευριπίδης) πιθανώς, αυτός ο τρόπος εκφοράς του λόγου να είναι αρεστός σε θεατές, ακόμα και σήμερα, ιδίως όταν το εξπρεσιονιστικό θεατρικό Γερμανικό ύφος στεφανώνει σκηνοθετικές γραμμές με μπόλικα σύμβολα και ακατάσχετες κινήσεις.
Από το σύνολο των ηθοποιών- αφηγητών -ερμηνευτών δεν ξεχωρίζω κανέναν. Όλοι πειθαρχημένοι εργάτες του θεάτρου, ακολούθησαν τις οδηγίες και υπηρέτησαν το σκηνοθετικό όραμα, όσο καλύτερα μπορούσαν.
Συντελεστές Παραγωγής:
Σκηνοθεσία/Δραματουργική επεξεργασία/κίνηση: Πολυξένη Σπυροπούλου
Πρωτότυπη μουσική/Ενορχήστρωση/Εκτέλεση: Στέλιος Ντάρας
Φωτισμοί: Στέλιος Τζολόπουλος
Εικαστική επιμέλεια: Μαρία Ξυνοπούλου
Μυθολογική έρευνα: Μάριος Μεβουλιώτης
Βοηθός σκηνοθέτη: Ιορδάνης Αϊβάζογλου
Οργάνωση παραγωγής: Εύα Κουμανδράκη
Διανομή:
Αγαμέμνων: Στέργιος Τζαφέρης
Ορέστης: Δημήτρης Καρτόκης
Ιφιγένεια: Αίγλη Κατσίκη
Χρυσόθεμις: Μάρα Τσικάρα
Περσεφόνη: Πολυξένη Σπυροποούλου
Ισμήνη: Άννα Κυριακίδου
Αίας: Ιορδάνης Αϊβάζογλου
Νεοπτόλεμος: Μάριος Μεβουλιώτης
Ελένη: Μελίνα Αποστολίδου
Φαίδρα: Ρούλα Παντελίδου
ΠΑΥΛΟΣ ΛΕΜΟΝΤΖΗΣ
