Κριτική από τον Παύλο Λεμοντζή
«Το σπίτι με τα δώρα» γράφτηκε το 2000 και το 2001 υποβλήθηκε από τους συγγραφείς Αντώνη και Κωνσταντίνο Κούφαλη στο Υπουργείο Πολιτισμού όπου και διαγωνίσθηκε στην κατηγορία των νέων δημιουργών.
Τον Δεκέμβρη εκείνης της χρονιάς ανακοινώθηκε η νίκη τους και η εξασφάλιση του πρώτου βραβείου. Μάλιστα, η καταπληκτική σύμπτωση ήταν ότι και το δεύτερο βραβείο εκείνης της χρονιάς είχε απονεμηθεί επίσης στον Αντώνη και Κωνσταντίνο, για το δεύτερο έργο που είχαν υποβάλει με τίτλο «Μη σκαλίζεις την άμμο».
Σήμερα, 23 χρόνια μετά τη βράβευση, η θεματολογία τους φαίνεται πιο επίκαιρη από ποτέ. Είναι ενδεικτικό ότι οι θεατές του πρόσφατου ανεβάσματος της παράστασης στην Αθήνα, ρωτούσαν τους συγγραφείς εάν το τρίτο κομμάτι του έργου το έχουν γράψει πρόσφατα, ή εάν το θεατρικό έργο έχει υποστεί «επικαιροποίηση». Τίποτε από αυτά όμως δεν έχει συμβεί. Το κείμενο είναι το ίδιο ακριβώς, όπως αυτό είχε γραφτεί το 2000 και είχε ανεβεί, μετά τη βράβευσή του, στο Θέατρο «Σημείο» της Αθήνας.
Θέματα που πραγματεύεται το έργο, όπως η έμφυλη βία, η πατριαρχία, η παιδοφιλία, η ομοφοβία, η ανισότητα των φύλων, η σεξουαλική παρενόχληση, μπορεί σήμερα να κυριαρχούν στην ειδησεογραφική επικαιρότητα, αλλά τότε δεν αποτελούσαν βασικά ζητήματα κοινωνικής συζήτησης και δημόσιας αναφοράς.
Οι κριτικοί, ωστόσο, είχαν αντιμετωπίσει το έργο με λαμπρά σχόλια και προφητική διάθεση. «Ούτε προφήτες είμαστε, ούτε διόραση διαθέτουμε ως άνθρωποι», τόνισε χαρακτηριστικά ο Αντώνης Κούφαλης κι εξήγησε: «Απλώς, έχουμε μια βαθιά ενσυναίσθηση κι έτσι μπορούμε να δούμε και να κατανοήσουμε εκείνο που έρχεται και μοιραία θα κληθούμε να το αντιμετωπίσουμε».
Τρεις γυναίκες, η Ελένη, η Βασιλική, η Ιωάννα αφηγούνται τα τραύματα τους. Η πρώτη κουβαλάει την προσωπική της τραγωδία πάνω σ’ ένα τενεκεδένιο νύχι που φύτρωσε στη θέση του παλιού, που μαύρισε κι έπεσε.
Το νύχι αυτό είναι η πανοπλία, η άμυνα της. Αυτό θα την καθορίσει, αυτό θα δώσει τη λύση.
Η Βασιλική ζει σ’ ένα σπίτι απ’ όπου απουσιάζει ο αέρας. Παιδί δυο προβληματικών γονιών, θα πάρει τη ζωή στα χέρια της όταν διαπιστώσει πως η ανήλικη κόρη της βιώνει τη δική της τραγωδία με δέλεαρ μια κούκλα.
Η Ιωάννα είναι μια έφηβη που γεννήθηκε άνδρας σ’ ένα γυναικείο κορμί. Σύντομα θα απεκδυθεί τη γυναικεία φύση της όταν, ντυμένη αγόρι, θα γίνει το αντικείμενο του πόθου μιας συνομήλικης της. Η κατάληξη θα είναι τραγική. Οι συγγραφείς συνεργάστηκαν με ψυχίατρο προκειμένου να «φιλτάρουν» τις ηρωίδες τους.
Όπως διευκρίνισε ο Αντώνης Κούφαλης, ως συγγραφείς δε γράφουν βιωματικά αλλά συλλέγουν ψήγματα πραγματικότητας, επί των οποίων αναπτύσσεται η δραματουργία τους: «Δεν υπήρξε τίποτε το πραγματικό που να το μεταφέραμε στη θεατρική σκηνή.
Το μόνο στοιχείο που χρησιμοποιήσαμε για την πρώτη ιστορία ήταν το μαύρο νύχι της Ελένης, γύρω από το οποίο στήσαμε την ιστορία μιας γυναίκας που εργάζεται στα αλίπαστα της Καβάλας, που κακοποιείται συστηματικά από τον άντρα της, η οικογένεια της οποίας σταδιακά διαλύεται, μέχρι τη στιγμή που το μοναδικό δικό της πράγμα, το μαύρο νύχι της, το χρησιμοποιεί ώστε να πετύχει την κάθαρσή της, καθώς και την κάθαρση των θεατών», σημείωσε ο Αντώνης Κούφαλης.
Για τη φιγούρα της Βασιλικής, οι συγγραφείς έλαβαν το έναυσμα από μία γυναίκα της επαρχίας Νέστου, αφού η δραματουργία τους κινείται συνήθως πλησίον των χώρων όπου ζούνε. Η συγκεκριμένη γυναίκα λοιπόν όταν δεν πλενόταν, στεκόταν όρθια, γεγονός που είχε ψυχαναλυτικές προεκτάσεις.
Η Βασιλική, είναι μια γυναίκα που κακοποιήθηκε σεξουαλικά από τον πατέρα της υπό την ανοχή της μητέρας της. Όταν η μητέρα διαπιστώνει ότι η κόρη της κακοποιείται σεξουαλικά από το σύζυγό της, αντί να αντιδράσει απλά μεταφέρει το στρώμα της στην κουζίνα, έτσι ώστε να μην ακούει και να μη βλέπει.
Η Βασιλική παντρεύεται αλλά διαλύει το γάμο της, διότι η κακοποίηση έχει καταστρέψει ολόκληρη την ηθική της βάση. Μάλιστα διαπιστώνει ότι ο κακοποιητικός πατέρας της επιχειρεί να επαναλάβει ακριβώς τα ίδια και με την κόρη της, την εγγονή του, χρησιμοποιώντας ως «δώρο» μια κούκλα που ανοιγο-κλείνει τα μάτια τραβώντας ένα σκοινάκι.
Τότε η Βασιλική θα φέρει την κάθαρση, εκδικούμενη για όσα βίωσε, σταματώντας το επερχόμενο, προσφέροντας την απόλυτη δικαίωση και στους θεατές.
Η περίπτωση της Ιωάννας είναι ακόμη πιο επίκαιρη, αφού γεννήθηκε σ’ ένα κοριτσίστικο κορμί, ωστόσο, μέσα της κρύβει τη δύναμη και τη σεξουαλικότητα ενός αγοριού.
Ένα κορίτσι που λαχταρά να μεταμορφωθεί σε αγόρι και συνειδητά προετοιμάζει την αλλαγή, όταν ο πατέρας την εκδιώκει από το σπίτι, μιας και δεν επιθυμεί να συμβιώνει με μία κόρη – τέρας. Η Ιωάννα προσπαθεί να μεταμορφωθεί σε Γιάννη, κινούμενη στα στέκια της παρανομίας και της φοβίας, στα ουρητήρια της Ομόνοιας όπου κάνουν χρήση ουσιών οι ναρκομανείς.
Εκεί λοιπόν, ένα νεαρό κορίτσι θα ερωτευθεί την Ιωάννα – Γιάννη, θα ερωτευθεί την αγορίστικη φύση. Και τότε θα επέλθει μια τραγική λύση στην ιστορία που θα στραφεί ενάντια στην ηρωίδα και θα της στοιχίσει τη ζωή της».
Το έργο τροφοδοτεί την ενσυναίσθητη των θεατών, προβληματίζει το μυαλό και την καρδιά τους. Ενθουσιώδεις είναι και οι πρώτες κριτικές που γράφτηκαν για το ανέβασμα της παράστασης στην Αθήνα.
Η φιλοξενία στην Καβάλα γίνεται σε συνεργασία με το ΔΗΠΕΘΕ Καβάλας, το οποίο οι αδελφοί Κούφαλη ξαναβρίσκουν μετά «Το ψωμί της Νινευί». Μάλιστα, την περίοδο 2013 – 2014, όταν ο Αντώνης Κούφαλης προσέφερε τις υπηρεσίες του στο Εθνικό Θέατρο, είχε συνεργαστεί με την καλλιτεχνική διευθύντρια του ΔΗΠΕΘΕ Καβάλας Εύα Οικονόμου Βαμβακά.
Η περίφημη «Πάχνη», ο θρυλικός «Στρατός της Σωτηρίας» και «Το σπίτι με τα δώρα» διδάσκονται στο τμήμα θεατρικών σπουδών του πανεπιστημίου Πάτρας. Επιπλέον, πολλά νεαρά αγόρια και κορίτσια επιλέγουν τους θεατρικούς μονολόγους των αδελφών Κούφαλη, για τις εξετάσεις τους στις δραματικές σχολές.
*Το παραπάνω κείμενο που αφορά την υπόθεση του έργου και δίνει στοιχεία συνεργασίας των συγγραφέων με το ΔΗΠΕΘΕ Καβάλας, είναι απόσπασμα από τη συνέντευξη που παραχώρησε ο Αντώνης Κούφαλης στη ραδιοφωνική εκπομπή «Σαν παλιό ραδιόφωνο» και στον Βαγγέλη Ευαγγελίδη, τη Δευτέρα 19/2/2024 από τη συχνότητα του Ράδιο ΠΡΩΙΝΗ.
Η παράσταση
Κοινός παρονομαστής των ρεαλιστικών μεν, ποιητικών δε παραστάσεων, είναι η πίστη στα υλικά του θεάτρου, τα οποία ο κάθε δημιουργός εκμεταλλεύεται διαφορετικά: Συνήθως, λιτά σκηνικά, ελάχιστοι ηθοποιοί, όμως τη δημιουργία ψευδαίσθησης η σκηνοθεσία την καταρρίπτει με λύσεις, όπως η ρεαλιστική αφήγηση, η ζωντανή μουσική, οι φωτισμοί, το εικαστικό μέρος. Όλα αυτά είναι υλικά που πιστοποιούν ότι βρισκόμαστε στο θέατρο.
Ναι, μια προσωπική ιστορία μπορεί να είναι συλλογική, καθώς στη σκηνή ξετυλίγεται μια πορεία ζωής που θα μπορούσε να χαρακτηριστεί «μυθιστορηματική», αν δεν ήταν στη βάση της πραγματική. Έτσι, το ζήτημα δεν αφορά το αν «Το σπίτι με τα Δώρα» δραματοποίησε προσωπικά βιώματα αληθινών γυναικών, αφού οι θεματικές είναι πέρα για πέρα οικουμενικές (σεξουαλική βία, έρωτας, ομοφοβία, ενδοοικογενειακή βία), αλλά η επιδραστικότητά τους˙ στο κοινό, επειδή κείμενο και παράσταση εξετάζονται, κυρίως, εξαιτίας των επιλογών που στοιχίζουν στον ρυθμό και στην ευτυχή κατάληξή τους στην πλατεία.
Οπότε, το έργο των αδερφών Κούφαλη ευτύχησε να παρασταθεί σε μια θεατρική διαδρομή που προέκυψε από ταλέντο, ευαισθησία, μελέτη και συνεργασία, αφού ο σκηνοθέτης Λευτέρης Παπακώστας, οι τρεις γυναίκες ηθοποιοί κι οι υπόλοιποι συντελεστές, ενώνουν δυνάμεις για ένα στοίχημα: τη θεατρική αυθεντικότητα. Και το κερδίζουν επάξια.
Η καλή ηθοποιός Μαρία Καρακίτσου, στον ρόλο της «Ελένης», πρώτη στην έναρξη της διαδρομής, δίνει μια ερμηνεία αξιοθαύμαστη με εγρήγορση και πειθώ. Έχει ενδιαφέροντα ρυθμό και, υποθέτω, δικούς της αυτοσχεδιασμούς.
Τη σκυτάλη παίρνει η Μικαέλα Δανά, ως «Βασιλική». Εξίσου ταλαντούχα ηθοποιός, με ερμηνεία ποιοτική, μεστή, συγκινητική.
Τον «αγώνα», σε ένα εντυπωσιακό φινάλε, κλείνει η Κατερίνα Παρισσινού, υποδυόμενη μια νεαρή που, από ειρωνεία της φύσης, γεννήθηκε σε λάθος κορμί. Εντυπωσιακή εκφραστικότητα, δυναμική ερμηνεία. Η «Ιωάννα» της είναι ιδιαιτέρως αξιοπρόσεχτη.
Η άλλη συνιστώσα της ποιητικής διάστασης της παράστασης είναι η πρωτότυπη μουσική της Ανθής Γουρουντή, με την παρουσία στη σκηνή του τσέλου από την Κλεοπάτρα Δαρδάλη.
Τα κοστούμια υπογράφει ο Σπύρος Γκέκας, ενώ ο σκηνοθέτης με Μαρίνα Μηλιάρη είναι υπεύθυνοι για τη σκηνική εγκατάσταση/κατασκευή.
Σαφώς, πρόκειται για έργο προβληματισμού ή και έργο θέσης, εφόσον εκθέτει στη σκηνή ηθικά και πολιτικά ζητήματα – στάσεις ζωής – που είναι διαχρονικά, άρα και επίκαιρα.
Οι βραβευμένοι συγγραφείς Αντώνης και Κωνσταντίνος Κούφαλης, δεν υποχρεώθηκαν να ορίσουν ένα φερέφωνο δικών τους θέσεων, αλλά ερεύνησαν συγκεκριμένες υποθέσεις, επεξεργάστηκαν συγκεκριμένα πραγματικά στοιχεία κι έριξαν το ειδικό βάρος πληροφόρησης στους χαρακτήρες τους.
Ένας πιθανός στόχος τους, εκτός από την ψυχαγωγία, είναι η αναζήτηση λύσεων σε προβλήματα που όλοι γνωρίζουμε είτε ως παρατηρητές είτε ως πρωταγωνιστές. Στην παράσταση τα βλέπουμε δραματοποιημένα και, ή μένουμε στην επιφάνειά της, κρατώντας εντυπωσιασμούς από ερμηνείες και σκηνική εγκατάσταση ή ενεργοποιούμε την κατήχηση προς όφελος της κοινωνίας, την εικόνα της οποίας ενδύονται οι ηθοποιοί και τη φωτίζουν με την υποκριτική τους τέχνη.
Από τον Τενεσί Ουίλιαμς στον Μπέκετ, από τον Τσέχωφ στον Πίντερ κι απ’ τον Ιάκωβο Καμπανέλλη στον Θανάση Τριαρίδη, στον Άκη Δήμου και στον Γιάννη Τσίρο, το σύγχρονο παγκόσμιο θέατρο έχει να μας υποδείξει νέους δρόμους προσέγγισης και δραματουργικής επεξεργασίας μιας ιδέας. Το πιο προκλητικό είναι η Ιδέα να γίνει Πράξη.
Στο «Σπίτι με τα Δώρα» αυτό ακριβώς συνέβη και το έργο χάρισε επάξια στο συγγραφικό δίδυμο το κρατικό βραβείο για νέους δημιουργούς, το 2001.
Ο Θεατρικός Λόγος τους χαρακτηρίζεται από προφορικότητα, αμεσότητα, αυθορμητισμό, ελλειπτικότητα, διατυπωτική γλαφυρότητα και συνειρμική οξυδέρκεια, ώστε είχε και έχει τη δυνατότητα να συναρπάσει το κοινό.
Τρεις δυνατούς μονολόγους συναντάμε στο «Σπίτι με τα Δώρα», που αγγίζουν την ψυχή όσων αγαπούν το θέατρο, σε μία ζοφερή πραγματικότητα – που χρονικά επαναλαμβάνεται – ιδιαίτερα μάλιστα, όταν στη σκηνή κυριαρχεί η λιτότητα και το συναίσθημα μεγεθύνει. Έτσι, συνδεόμαστε ξανά με τις αισθήσεις μας αλλά και με τα ίδια μας τα συναισθήματα.
Ως προς τη σκηνοθετική προσέγγιση του δραματικού κειμένου, πιστεύω ότι δε θα μπορούσε να παρασταθεί άμεσα στη σκηνή, χωρίς να προηγηθεί μια προκαταρτική δραματουργική εργασία, η οποία επιλέγει τη σημαίνουσα εκείνη πλευρά του έργου που, στη συνέχεια, αναδεικνύεται στη σκηνή.
Ο Λευτέρης Παπακώστας, ήδη «τρέχει» στην Αθήνα μια ακόμη σκηνοθεσία του σε έργο του Τσιμάρα Τζανάτου, ανήσυχο και εύστροφο πνεύμα που μελετά, ερευνά και αναλώνει τις δυνάμεις του και τις γνώσεις του στην επίτευξη άριστου αποτελέσματος, ανήκει στις πολύ σημαντικές, στις πολύ υπολογίσιμες νέες θεατρικές δυνάμεις κι έχει, παρά το νεαρό της ηλικίας του, αρκετές πετυχημένες σκηνοθεσίες και ερμηνείες ως ηθοποιός. Αναλαμβάνει τη συγκεκριμένη παράσταση και δικαιώνει περίτρανα τον εαυτό του, τους συγγραφείς και τους συνεργάτες του.
Συμπερασματικά, στη σκηνή αποδίδεται ρεαλιστικά το κείμενο σε όλες τις παραμέτρους του και, ταυτόχρονα, εμπλουτίζεται η παράσταση από ένα ποιητικό φορτίο.
Ο θεατής παραδίνεται στο ρυθμό ενός συναρπαστικού έργου, που δε χάνει ίχνος από την ποίηση των εικόνων του.
Οι συγγραφείς με την πένα τους και οι συντελεστές της παράστασης υπηρετούν ένα όραμα κοινωνικής κριτικής, ρίχνουν φως στο σκοτάδι της παθογένειας που μαστίζει την ανθρωπότητα, τη βία, προκαλώντας τον θεατή να μεταφέρει τη δράση σε μια αρένα της δικής του έδρας. Στενού ή ευρύτερου κύκλου του, επειδή οι αναλογίες μπορεί να είναι διαφορετικές, αλλά η πραγματικότητα δεν αλλάζει και πολύ.
Εν πολλοίς, πρόκειται για ένα έργο εξαιρετικά επίκαιρο, και η πρεμιέρα της παράστασης στην πόλη μας, στεφανώνει τη σημερινή μέρα, την αφιερωμένη παγκοσμίως στην γυναίκα.
Ταυτότητα παράστασης
«Το σπίτι με τα δώρα»
Των Αντώνη και Κωνσταντίνου Κούφαλη
Σκηνοθεσία: Λευτέρης Παπακώστας
Ηθοποιοί:
Μικαέλα Δανά, ως Βασιλική
Μαρία Καρακίτσου, ως Ελένη
Κατερίνα Παρισσινού, ως Ιωάννα
Πρωτότυπη μουσική: Ανθή Γουρουντή
Μουσικός επί σκηνής (τσέλο): Κλεοπάτρα Δαρδάλη
Kοστούμια /σκηνικά αντικείμενα: Σπύρος Γκέκας
Σκηνική εγκατάσταση / κατασκευή: Λευτέρης Παπακώστας, Μαρίνα Μηλιάρη
Βοηθός σκηνοθέτη: Αλεξάνδρα Γεωργίου
Hair stylist / make up artist: Βίκυ Χατζή
Φωτισμοί/Φωτογραφίες: Παύλος Μαυρίδης
Υπεύθυνη Παραγωγής: Πασχαλιά Σιγγίκου
Διαχείριση social media: Εύη Αγγελίνου
Επικοινωνία: Αντώνης Κοκολάκης
Παραγωγή: ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΤΕΧΝΩΝ ΠΕΙΡΑΙΑ “ΕΝΤΡΟΠΙΑ” Α.Μ.Κ.Ε.
ΠΑΥΛΟΣ ΛΕΜΟΝΤΖΗΣ
