Πρόλογος
Ο «Προμηθέας Δεσμώτης» είναι το μεσαίο μέρος μιας τριλογίας -κατ’ άλλους το πρώτο – τα δύο δράματα της οποίας (Προμηθέας Λυόμενος και Προμηθέας Πυρφόρος) έχουν σωθεί αποσπασματικά. Ο Αισχύλος ήταν φυσικό να υμνήσει τον Προμηθέα, ο οποίος όχι μόνο έδωσε την ευεργετική φωτιά στους ανθρώπους, αλλά έθεσε τις βάσεις για την υλική και πνευματική πρόοδο της Αθήνας, η οποία μεταλαμπαδεύτηκε στον υπόλοιπο κόσμο. Μάλιστα, ο ίδιος απευθυνόμενος στον χορό των Ωκεανίδων στο κείμενο, μιλά για τις καθοριστικής σημασίας εφευρέσεις του για την εξέλιξη του ανθρώπου. Αναφέρει την αρχιτεκτονική και την ξυλουργική, τη μετεωρολογία και την αστρονομία, την επινόηση των αριθμών και της γραφής, την εξημέρωση και τη ζέψη των ζώων, τη ναυσιπλοΐα, την ιατρική, την πρόγνωση του μέλλοντος και τη μεταλλουργία.
Πρόκειται για τη μόνη σωζόμενη τραγωδία, στην οποία κανένας από τους χαρακτήρες δεν είναι κοινός θνητός, διαφέρει αισθητά από τις υπόλοιπες τραγωδίες του Αισχύλου. Αρκετοί μελετητές -ίσως η πλειονότητα- θεωρούν το έργο ψευδεπίγραφο. Ωστόσο, ο «Προμηθέας Δεσμώτης» είναι μια ποιητική-φιλοσοφική πραγματεία, εξιχνίαση βήμα – βήμα των παραμέτρων της ανθρώπινης συνείδησης, καθώς τούτη θεμελιώνεται τη δεδομένη εποχή, για πρώτη φορά ως Λόγος, ως θεσπισμένη σκέψη και φιλοσοφία, ως ενότητα εννοιών και νοημάτων, για να σηματοδοτηθεί μια πορεία δυόμισι χιλιετιών δυτικής σκέψης.
Υπόθεση
Στην αρχή του έργου το Κράτος και η Βία, μαζί με τον απρόθυμο Ήφαιστο, εκτελώντας τη διαταγή του Δία, οδηγούν τον Προμηθέα σ᾽ ένα έρημο μέρος της Σκυθίας και τον καθηλώνουν πάνω σ᾽ ένα βράχο του Καυκάσου, επειδή έκλεψε από τους θεούς τη φωτιά και τη χάρισε στους ανθρώπους. Στον τόπο εκείνο φθάνουν με τη σειρά οι Ωκεανίδες (ο χορός), που άκουσαν το σφοδρό σφυροκόπημα, ο συμπάσχων Ωκεανός, που συμβουλεύει τον Προμηθέα να αλλάξει την άκαμπτη στάση του απέναντι στον Δία και προσφέρεται ο ίδιος να βοηθήσει, η “ομοιοπαθής” Ιώ, η κόρη του βασιλιά του Άργους Ίναχου που την ερωτεύτηκε ο Δίας και που τώρα, μεταμορφωμένη σε αγελάδα, περιπλανιέται ασταμάτητα κυνηγημένη απ᾽ τον οἶστρον (τη μύγα) που έστειλε η Ήρα.
Στους επισκέπτες αυτούς ο Προμηθέας μιλάει για τη βοήθεια που προσέφερε στον Δία, για την προσφορά του στους ανθρώπους, για το μαρτύριό του, για τη δική τους μελλοντική τύχη (Ιώ) και για κάποιο μυστικό που κατέχει σχετικά με την επικείμενη πτώση του Δία, την οποία μόνο αυτός θα μπορούσε να αποτρέψει. Τελευταίος έρχεται ο Ερμής, απεσταλμένος του Δία, που άδικα επιχειρεί με απειλές να αποσπάσει από τον Προμηθέα το μυστικό που γνωρίζει. Εκείνος αρνείται με πείσμα και καταβαραθρώνεται χτυπημένος από τον κεραυνό του έχοντος την πρωτοκαθεδρία στον Όλυμπο.
«Ανάγνωση»
Το κείμενο του Αισχύλου που διασώζεται και η συνέχεια, όπως τη γνωρίζουμε από τη μυθολογική παράδοση, έχει νοηματική αυτάρκεια και αρθρώνει έναν βαθύτατο πολιτικό λόγο, ένα αίτημα δημοκρατίας μπροστά και πολύ μακριά από την εποχή του, που δρασκελίζει τους αιώνες κι έρχεται στο ζοφερό σήμερα.
Ένας λόγος επίκαιρος που ορθώνει ανάστημα απέναντι σε οποιαδήποτε μορφή τυραννίας και, μάλιστα, παρουσιάζει τούτη την Ανταρσία ως μέσο “εξανθρωπισμού” του γένους!
Ο Προμηθέας είναι όντως η εξέγερση του πνεύματος, ο άνθρωπος που δεν κρύβεται πίσω από την ευθυνοφοβία των ειδώλων, αυτός που αμφισβητεί οποιονδήποτε αυτόκλητο Σωτήρα, αλλά πιστεύει στον ίδιο τον άνθρωπο και παίρνει τη ζωή στα χέρια του!
Η φωτιά που κλέβει ο Προμηθέας συμβολίζει τη Γνώση -όχι μόνο πρακτικά και «τεχνοκρατικά», αλλά την επίγνωση και την κοινωνική συνειδητοποίηση.
Ο Προμηθέας κηρύττει ηχηρά, όσο κανένα άλλο γνωστό αρχαίο κείμενο, την ελευθερία. Την ελευθερία με όποιο κόστος. Την ελευθερία που είναι ένα οδυνηρό μαρτύριο, σαν τις πληγές του Καυκάσου, ωστόσο, αυτή και μόνο οδηγεί στον εξανθρωπισμό και στην αυτοπραγμάτωση.
Η παράσταση
Η μετάφραση του ποιητή Γιώργου Μπλάνα και η σκηνοθεσία του καινοτόμου Άρη Μπινιάρη μας αποσαφηνίζουν ότι η τραγωδία του Αισχύλου είναι ένα κοσμογονικό έργο, ένα κείμενο με φιλοσοφικό και πολιτικό υπόβαθρο, ένα ποιητικό αριστούργημα που μιλά για την ελεύθερη βούληση και την αμφισβήτηση της εξουσίας.
Ο Προμηθέας – Γιάννης Στάνκογλου σέρνεται σαν επικίνδυνο σκυλί με φίμωτρο ως την κορυφή του βράχου, όπου αλυσοδένεται από τον απρόθυμο Ήφαιστο, αλλά αυτό το «αδέσποτο κτήνος», γρήγορα αφήνει φωνή μεγάλη. Κραυγάζει δέσμιος πια, πως η αμφισβήτηση της εξουσίας είναι πάντα ένα ρήγμα, ένα άλμα, ένα δημιουργικό ξέσπασμα της ελεύθερης βούλησης, χωρίς τακτικούς ελιγμούς, χωρίς «στρατηγικούς» περιορισμούς κι αποτελεί την πρώτη φωνή στην ανθρώπινη Ιστορία που δηλώνει ευθαρσώς: Είμαι ρεαλιστής, γιατί ζητώ το αδύνατο. Και το ζητώ, χωρίς άλλον λόγο από τον εαυτό μου.
Πρόκειται για μια ευρηματική παράσταση με πολυεπίπεδη σημειολογία που ενεργοποιεί την αδιάλειπτη εναλλαγή κίνησης και ακινησίας, σε ένα έργο, όπου η ιστορία γίνεται για πρώτη φορά αντικείμενο φιλοσοφίας και θεολογικού προβληματισμού. H σκηνοθεσία του Άρη Μπινιάρη διαμόρφωσε ένα πολυδιάστατο παραστασιακό σύμπαν, γεμάτο συμβολισμούς και αρχετυπικές σημάνσεις.
Όλα τα μυθολογικά και μεταφυσικά στοιχεία του έργου ενσαρκώνονται μέσα από την κινησιολογία του χορού υπό την επιμέλεια της Εύης Οικονόμου. Ο χορός των αρχέγονων στοιχείων αποτυπώνει εναλλασσόμενα αισθήματα χαράς και πάθους ύμνου και θρήνου.
Η παράσταση ακολουθεί μια αυστηρή μουσική και κινησιολογική παρτιτούρα, που επιτρέπει στον ηθοποιό να εκφραστεί, και να εκφράσει, μέσα από ένα ορισμένο αισθητικό πλαίσιο.
Ο Γιάννης Στάνκογλου συγκλονίζει. Αποδίδει αριστοτεχνικά τον αποστάτη Τιτάνα, τόσο φωνητικά όσο και εκφραστικά, ενώ η στατικότητα του σώματός του, κατά την μεγαλύτερη διάρκεια του έργου, δεν οδηγεί τη δραματικότητα σε καμία χαλάρωση αλλά αντίθετα, προσδίδει υφολογικά την συνειδησιακή υπεροχή και την επαναστατική θέρμη του φιλανθρώπου.
Να σημειώσω ότι ο ίδιος ο ηθοποιός πρότεινε τον «Προμηθέα Δεσμώτη» στον Άρη Μπινιάρη: «Γιατί είναι άμεσο και πολύ επίκαιρο έργο. Ένας καθρέφτης που δεν παρουσιάζει μόνο την κόντρα του Προμηθέα με την εξουσία, τον Δία, αλλά γίνεται και καθρέφτης του εαυτού μας».
Ο Δαυίδ Μαλτέζε κι ο Αλέκος Συσσοβίτης υποδύονται με αρτιότητα τον κουτσό Ήφαιστο και τον Τιτάνα Ωκεανό αντίστοιχα, τονίζοντας την κωμικοτραγική βαρύτητα που φέρουν τα διαφορετικά τους προσωπεία. Ιδιαιτέρως επιτυχείς οι ερμηνείες των δυο προαναφερθέντων ηθοποιών, κερδίζουν εντυπώσεις, ως χωλός θεός ο πρώτος και ως άλλος «Τζόκερ» ο δεύτερος, ο οποίος κατορθώνει να γίνει γλοιώδης και απεχθής.
Ενεργητικοί και παθιασμένοι είναι στη σκηνή και ο Άρης Μπινιάρης με τον Κωνσταντίνο Γεωργαλή, οι οποίοι ενσαρκώνουν το Κράτος και τη Βία, ενώ δικές τους είναι και οι ευφυείς εμβόλιμες σκηνές , ως άτομα απρόσωπα , ασυγκίνητα, αδιάλλακτα, αυταρχικά.
Ο Ιωάννης Παπαζήσης ερμηνεύει πειστικά έναν Ερμή – Μπράβο του Δία, που αναλαμβάνει «βρώμικες» δουλειές. Ευφυής σκηνοθετική ιδέα να σέρνει κι αυτός μαζί του δυο «hannibal lecter», ως σύμβολα ωμοφαγίας, συνηθισμένη τακτική πριν από την έλευση της φωτιάς στους ανθρώπους.
Η Ηρώ Μπέζου πάνω σε μακροσκελή ευφάνταστα αρθρωτά ξυλοπόδαρα, για να αποδοθεί η μορφή της αγελάδας, παίζει σπαραχτικά τον ρόλο της Ιούς και, πράγματι, συνεπαίρνει με τον πόνο της. Σημαίνουσα είναι η παρουσία της, επειδή μας δωρίζει τις πολιτικές προεκτάσεις που εκλύονται από το κείμενο. Αντιλαμβανόμαστε σαφέστατα ότι θύματα της αυθαίρετης εξουσίας γίνονται όλοι, ανεξαιρέτως οικονομικής δύναμης και ισχύος.
Ο χαρακτηριστικός παλλόμενος ρυθμός των σκηνικών του προσεγγίσεων ακολουθεί τον Άρη Μπινιάρη στην παράσταση και η συνέχεια της έρευνάς του πάνω στο αρχαίο δράμα, με όχημα την πρωτότυπη μουσική σύνθεση του Φώτη Σιώτα (που ερμηνεύεται ζωντανά επί σκηνής από τον Νίκο Παπαϊωάννου), ακολουθεί τη φωνή και το σώμα των ηθοποιών.
Επί μέρους συγκίνηση στους θεατές χαρίζει η στάση συμπόνοιας και συμπάθειας του Ηφαίστου, μια θέση που τον διαφοροποιεί από το Κράτος και τη Βία (αλήθεια πόσο ευφυής επιλογή ονομάτων), οι οποίοι επιμένουν σαδιστικά στην εκτέλεση της τιμωρίας του αντιστασιακού Προμηθέα, ως ευλαβικοί υπηρέτες της δεσποτικής εξουσίας του Δία.
Η σκηνική εγκατάσταση της Μαγδαληνής Αυγερινού, μια μαύρη παραλληλόγραμμη κατασκευή που υψώνεται απειλητικά αντί βράχου, σε αντίστιξη με το λευκό σε κοστούμια και οι ατμοσφαιρικοί φωτισμοί του Αλέκου Αναστασίου, συνάδουν με την σκηνοθετική προσέγγιση του Άρη Μπινιάρη, ο οποίος έχει εξαιρετικούς συντελεστές με εμπειρία και αφοσίωση στο έργο τους. Ομολογουμένως, εντυπωσιάζει η είσοδος της Ιούς, τα αέρινα γυναικεία κοστούμια και τα ανδρικά, κομψά, υψηλής αισθητικής ρούχα, από την Βασιλική Σύρμα.
Η κίνηση από την Εύη Οικονόμου, αλλά και οι μάσκες (κατασκευή από το εργαστήριο Δήμητρας Καίσαρη), ως μίμηση στοιχείων, ως δοξασίες μετουσίωσης, προάγουν τη σωματική έκφραση ηθοποιών, μεγαλοποιώντας κάθε χειρονομία κι αναγκάζοντας το σώμα να και το πρόσωπο να αποστασιοποιήσουν τους χαρακτήρες. Σκηνοθετική καινοτόμα άποψη, που διαφοροποιεί τους ήρωες από τα γήινα πλάσματα
Ο εννεαμελής γυναικείος Χορός διακρίνεται για την υποκριτική και τη μουσική τους κατάρτιση, άρα η συμβολή στην εξέλιξη της τραγωδίας, καθοριστική.
Μάλιστα, ένας ξεχωριστός καταπληκτικός χορωδιακός ψαλμός σε σκηνή του έργου, θέλει «τον άνθρωπο να περπατήσει στην έρημο του χρόνου, μέχρι να βρεθεί όρθιος στην μέση της απεραντοσύνης».
Τέλος, η μουσική του Φώτη Σιώτα οργανώνει τον χρόνο με ακρίβεια, δημιουργεί δυνητικό κόσμο, συγκινησιακό πλαίσιο, στο οποίο φωτίζεται η υπόκριση των ηθοποιών και, συνάμα, δίνει ρυθμό σε ολόκληρη την παράσταση.
Χαρακτηριστική η δήλωση του σκηνοθέτη: « Οι ηθοποιοί αντλούν πληροφορίες από τη ρυθμικότητα του κειμένου και μεταβολίζουν, με το σώμα και τη φωνή, σε θεατρική δράση, τον ήχο και τον ρυθμό του ποιητικού λόγου. Με όχημα τη μουσική, δημιουργούν μια δυναμική πλατφόρμα σκηνικής αναπαράστασης και αναδεικνύουν το έργο σαν μια σπαρακτική και με συνεχή κλιμάκωση, επίκληση ενός πάσχοντος θεού για τον άνθρωπο. Χορωδιακά μέρη, μελωδίες και δυναμικοί ρυθμοί, δημιουργούν ένα παλλόμενο και ζωντανό ηχητικό περιβάλλον, μέσα από το οποίο αναδεικνύονται τα πρόσωπα μιας παλιάς μα πάντοτε διαχρονικής και επίκαιρης ιστορίας. Μιας ιστορίας που μπορεί να ακουστεί ως σκοτεινό σχόλιο για το παρόν ή ως φωτεινή ελπίδα για το μέλλον».
Επίλογος
Οι αρχαίες τραγωδίες έχουν τη δύναμη να ρίχνουν χαστούκια και να αγκαλιάζουν ύστερα τη σκέψη και την ψυχή με την ίδια δύναμη τόσο στον αρχαίο Αθηναίο όσο και στον Νεοέλληνα που επιμένει να σκέφτεται.
Η ιδέα και η εικόνα επιβολής της βίας από το «Κράτος» συνιστά μια καινοφανή σύλληψη του Αισχύλου, η οποία έκτοτε έμελλε να επαληθεύεται και ως ιστορική πραγματικότητα με τις διάφορες μορφές κράτους και κρατικής βίας που έχουμε γνωρίσει ως τώρα. Εάν κανείς κάνει αφαίρεση από την απατηλή θεωρία περί κράτους δικαίου, αποθησαυρίζει πολλαπλές εμπειρίες «πεφωτισμένης» βίας και δουλικότητας. Όταν, για παράδειγμα, ρώτησαν τον Χίτλερ πώς θα μπορούσε να ελέγξει πολιτικά και να κυβερνήσει όλες εκείνες τις χώρες που κατακτούσε, απάντησε: «θα βρεθούν αρκετοί προδότες της πατρίδας τους που θα θελήσουν να με υπηρετήσουν».
Υπάρχουν κάποιοι Ήρωες που κουβαλάνε τον μύθο τους σαν μια αναπόδραστη συνέπεια στους Αιώνες. Όπως ένας Σίσυφος μια πέτρα, ένας Άτλας τον κόσμο που περπατάμε ή ο Προμηθέας την τιμωρία του.
Στην παράσταση με την υπογραφή του Άρη Μπινιάρη, διαπιστώσαμε ιδίοις όμμασι, πώς ένα ελάχιστο ταπεινό σώμα ηθοποιού, ιερού, σχεδόν ακίνητο, κυριολεκτικά κάτω από ένα φως αυτής της δικής μας εποχής, είναι ικανό να μας υπενθυμίσει την μυθική ακινησία Εκείνου, που αδιάλειπτα καρφωμένος πάνω της, μπορεί ακόμα να συγκινεί να υποκινεί ή να ρίχνει λάμψη στις συνειδήσεις αυτού που συνηθίσαμε να ονομάζουμε ανθρώπινο γένος.
Κι εφόσον δεχτούμε ότι ο «Προμηθέας Δεσμώτης» είναι έργο που βρίθει οπτικών γωνιών και επιπέδων ανάγνωσης, εμείς παρακολουθήσαμε τις πλέον ενδιαφέρουσες.
ΣΥΝΤΕΛΕΣΤΕΣ
Μετάφραση: Γιώργος Μπλάνας
Σκηνοθεσία: Άρης Μπινιάρης
Μουσική Σύνθεση: Φώτης Σιώτας
Σκηνικά: Μαγδαληνή Αυγερινού
Κοστούμια: Βασιλική Σύρμα
Σχεδιασμός φωτισμών: Αλέκος Αναστασίου
Χορογραφίες: Εύη Οικονόμου
Σύμβουλος δραματουργίας: Έλενα Τριανταφυλλοπούλου
Μετρική ανάλυση πρωτοτύπου: Καίτη Διαμαντάκου
Επιστημονική συνεργάτης: Κατερίνα Διακουμοπούλου
Βοηθός σκηνοθέτη: Δώρα Ξαγοράρη
Βοηθός σκηνογράφου: Ξένια Παπατριανταφύλλου
Βοηθός ενδυματολόγου: Αλέξανδρος Γαρνάβος
Διεύθυνση Παραγωγής: Στέλλα Γιοβάνη
Οργάνωση και εκτέλεση παραγωγής: Βασιλεία Τάσκου
ΔΙΑΝΟΜΗ
Προμηθέας: Γιάννης Στάνκογλου
Κράτος: Άρης Μπινιάρης
Βία: Κωνσταντίνος Γεωργαλής
Ήφαιστος: Δαυίδ Μαλτέζε
Ωκεανός: Αλέκος Συσσοβίτης
Ιώ: Ηρώ Μπέζου
Ερμής: Ιωάννης Παπαζήσης
ΧΟΡΟΣ (Αλφαβητικά)
Αντριάνα Αντρέοβιτς
Δήμητρα Βήττα
Φιόνα Γεωργιάδη
Κατερίνα Δημάτη
Γρηγορία Μεθενίτη
Νάνσυ Μπούκλη
Δώρα Ξαγοράρη
Λεωνή Ξεροβάσιλα
Αλεξία Σαπρανίδου
Μουσικός επί σκηνής: Νίκος Παπαϊωάννου (Βιολοντσέλο, effects)
ΠΑΥΛΟΣ ΛΕΜΟΝΤΖΗΣ
