ΚΡΙΤΙΚΗ ΑΠΟ ΤΟΝ ΠΑΥΛΟ ΛΕΜΟΝΤΖΗ
H αφάνταστη δυσκολία του να μιλήσει κανείς για τον ‘Άμλετ ή, µάλλον, η αμηχανία που γεννά ένα τέτοιο εγχείρημα, έχει σχέση µε την κοινότοπη διαπίστωση ότι για το έργο του Σαίξπηρ και, μάλιστα, για τη συγκεκριμένη τραγωδία, έχουν γραφεί τόσα πολλά.
Παρόλα αυτά, υπάρχει πάντα ένα προκλητικό πλεόνασμα, όπου ο Σαίξπηρ συνεχώς παράγει εξαιτίας της πολυσημίας και πληθώρας ερμηνειών που έχουν τελικά συμπιέσει και έχουν, σχεδόν, εξαφανίσει την ιστορική σηµασιοδότηση του έργου του, δηλαδή την συνάρτησή του µε τις κοινωνικοπολιτικές συνθήκες της εποχής, τον ρόλο του θεάτρου και την έννοια της αισθητικής απόλαυσης.
Ειδικότερα ο ‘Άμλετ έχει αποτελέσει τον προνομιακό χώρο κατασκευής της φιλελεύθερης αστικής εκδοχής της τέχνης, ως αποτύπωσης μιας πανανθρώπινης και δια-ιστορικής ουσίας, ανεπηρέαστης από πολλαπλές κοινωνικές, πολιτισμικές, φυλετικές και, κυρίως, ιστορικές διαφορές. Αυτές οι τελευταίες, συνήθως, εμφανίζονται ως «ιστορικό πλαίσιο», το οποίο, όμως, δε συγκροτεί συγχρονική ανάγνωση, διότι η απομόνωση του κειμένου από τις συνθήκες παραγωγής του θέτει τον χρόνο εκτός ιστορίας, εξού και τα περί τέχνης, ως υπέρβαση.
Ο ‘Άμλετ, όπως και ο Οιδίπους, είναι ο κατεξοχήν τραγικός ήρωας δια του οποίου η αστική κοινωνία για αιώνες είχε φαντασιωθεί τον εαυτό της σε υπαρξιακό, ψυχολογικό, αισθητικό, σεξουαλικό και πολιτικό επίπεδο. Συνήθως, ο ΄Άμλετ αποδοµείται από τη σύγχρονη διασκευή, η οποία αποκαλύπτει τον βαθύτατα πολιτικό χαρακτήρα της ηγεμονικής αναγωγής του Σαίξπηρ σε ιερή αυθεντία και αναγάγει το έργο σε αδιαμφισβήτητη απόδειξη ενός πανανθρώπινου αισθητικού και υπαρξιακού προτύπου.
Ο « Άμλετ» επιστρέφει εννέα χρόνια μετά το τελευταίο του ανέβασμα σε μια συμβατική παράσταση από το «Θέατρο Πορεία», με μια καινοτόμο διασκευή για έναν ηθοποιό.
Ο σπουδαίος Αιμίλιος Χειλάκης μετατρέπει εδώ το πολυπρόσωπο έργο σε μια ατομική πρόκληση και μαρτυρία, υποδυόμενος όλους τους ήρωές του, με πυξίδα τη διαχρονική μετάφρασή του από τον Γιώργο Χειμωνά, ενώ συνομιλεί με τον ηχητικό κόσμο που δημιουργεί ζωντανά επί σκηνής ο σημαντικός συνθέτης και δραματουργός Δημήτρης Καμαρωτός, ο οποίος πλάθει έναν ηχητικό κόσμο που λειτουργεί σαν αντίλαλος της συνείδησης, σαν εσωτερική φωνή του Άμλετ.
Εκστασιασμένοι παρακολουθούμε μια επικίνδυνη ακροβασία ενός αεικίνητου, πολυσχιδούς καλλιτέχνη, ο οποίος φέρνει σε θριαμβευτικό πέρας την ανάγνωση του ιδίου και του Μανώλη Δούνια στο εμβληματικό έργο του Σαίξπηρ.
Ο δεινός υποκριτής Αιμίλιος Χειλάκης είναι ο σκληροτράχηλος Άμλετ, είναι η εύθραυστη Οφηλία, η αδύναμη Γερτρούδη, ο αδίστακτος Κλαύδιος, ο εκδικητικός Λαέρτης, ο γελωτοποιός Πολώνιος, ο παρατηρητής Οράτιος, το φάντασμα του νεκρού πατέρα του, είναι η φωνή και το σώμα τους. Έχοντας τοποθετήσει τους ήρωες στον κοινό άξονα της μοναξιάς και της απελπισίας, μεταπηδά με επιδεξιότητα από τον ένα ρόλο στον άλλο, αναγνωρίζοντας κάθε φορά τη γεωμετρία του και αποφεύγοντας τεχνηέντως τον κίνδυνο της γραφικής απεικόνισης ενός γυναικείου ρόλου από έναν άνδρα.
Με ελάχιστα εργαλεία και σ ΄ένα λιτό αλλά εύγλωττο σκηνικό της Αλεξίας Θεοδωράκη, οδηγείται σε μια θαυμαστή μετάβαση στη βασική θεατρική λειτουργία, όπου ο σημαντικός ηθοποιός αναμετράται μόνος με το κείμενο, χωρίς να του στερήσει τους ποιητικούς χυμούς του, παρά την αντισυμβατική απόδοση.
Η ιστορία: Όταν ο βασιλιάς της Δανίας πεθαίνει, τον διαδέχεται ο αδερφός του Κλαύδιος, ο οποίος παντρεύεται τη χήρα του νεκρού βασιλιά, Γερτρούδη. Ο γιος της, πρίγκιπας Άμλετ, βασανίζεται από το χαμό του πατέρα του και την απόφαση της μητέρας του να ξαναπαντρευτεί τόσο σύντομα. Το φάντασμα του νεκρού Βασιλιά αποκαλύπτει στον Άμλετ ότι ο Κλαύδιος τον δολοφόνησε. Ο Άμλετ ορκίζεται να πάρει εκδίκηση χωρίς να αφήσει τίποτα να σταθεί εμπόδιο στο διάβα του, ούτε καν ο έρωτάς του για την τρυφερή Οφηλία.
Ο ίδιος, βάζει ένα θίασο περιπλανώμενων θεατρίνων να αναπαραστήσουν τη δολοφονία του πατέρα του μπροστά στον Κλαύδιο, για να τον αναγκάσει να ομολογήσει το έγκλημά του.
Η παράσταση παρακολουθεί την προσπάθεια του νεαρού πρίγκιπα να διανύσει την απόσταση από τη Σκέψη στην Πράξη. Συνειδητοποιώντας πως το σύστημα αξιών, στο οποίο πίστευε, και η επίπλαστη ευδαιμονία που απολάμβανε έχουν πεθάνει, ο Άμλετ πασχίζει να διατηρήσει την αξιοπρέπεια και τα ιδανικά του μέσα σε μια κοινωνία που ιδεολογικά καταρρέει.
Παράδοξο – ή και προφητικό – το πόσο αυτή η κοινωνία μοιάζει με τη δική μας, τέσσερις αιώνες μετά. Το ερώτημα δεν είναι πια «να ζει κανείς ή να μη ζει», αλλά «πώς να ζει»: Είναι προτιμότερο να ζει άπραγος ή να πεθαίνει πράττοντας; Αυτό το ερώτημα διατρέχει την παράσταση και γίνεται η ραχοκοκαλιά της.
Η θεατρική πράξη φανερά είναι μονόλογος, αλλά επί της ουσίας είναι διάλογος με το κοινό, επειδή ένα κομμάτι του κάθεται ακριβώς μπροστά του και τον ακούει και τον βλέπει ερευνητικά και αντιδρά σχεδόν διαδραστικά, αλλά σιωπηρά, εσωτερικά κι αυτό είναι άλλη μια καινοτομία της σκηνοθεσίας.
Οι τυχεροί θεατές που πρόλαβαν και κατέλαβαν τις καρέκλες που η παραγωγή τοποθέτησε στην ορχήστρα του αρχαίου θέατρου και γύρω από το σκηνικό, αλλά και το κοίλο, προσηλώνονται στον ηθοποιό που ερμηνεύει όλους τους ρόλους του έργου απευθείας στον «καθρέφτη» του κι εκείνος τού επιστρέφει αυτό που εισπράττει, σε μια πολύ ιδιαίτερη επικοινωνία.
Η σκηνοθεσία, μελετά τον Χειμωνά ως αναγνώστη, ερμηνευτή και μεταφραστή του σαιξπηρικού έργου, τον «βλέπει» να μετρά τη δραματική δύναμη και το κύρος που ασκούν οι χαρακτήρες του στην εποχή μας, να εξετάζει δηλαδή την αντίδραση των σύγχρονων ανθρώπων σε ακραίες καταστάσεις και να ανακαλύπτει ότι εξακολουθούν να μας αφορούν, ανα-βιώνοντας τη «δύσθυμη αναγέννηση», αυτή που αναζητά μια νέα γλώσσα για να αποτυπώσει με το δικό της τρόπο τη μεγάλη αφήγηση.
Πρόκειται για μια παράσταση – διεισδυτική μελέτη του σαιξπηρικού έργου, για ένα συναρπαστικό ταξίδι στον Άμλετ του Γιώργου Χειμωνά, μέσα από την υποκριτική δεινότητα του χαρισματικού Αιμίλιου Χειλάκη.
Μαζί του στη σκηνή ο μουσικός Δημήτρης Καμαρωτός, που με τη πρωτότυπη μουσική του δίνει την υφολογία της παράστασης. Η Αλεξία Θεοδωράκη σχεδίασε τα σκηνικά και τα κοστούμια και η Φαίδρα Νταϊόγλου επιμελήθηκε την κίνηση, ενώ οι φωτισμοί είναι του Νίκου Βλάσόπουλου.
«Κάνω το απόλυτο σκηνικό παιχνίδι», δηλώνει ο πολυσχιδής καλλιτέχνης, «με φοβερό κανόνα και από κάτω βγαίνει η ιστορία.
Τι πιο ωραίο! Προσπαθώ κάθε μέρα να μη χάσω τον στόχο, να κάνω τη σωστή κίνηση, να διατηρήσω τις στίξεις που έχω φτιάξει. Τα ερωτηματικά για τον Άμλετ, τις άνω τελείες για τη Γερτρούδη, τις τελείες για τον Κλαύδιο, τα θαυμαστικά για τον Πολώνιο. Χαίρομαι γιατί όλοι βλέπουν την ιστορία σ’ αυτή τη παράσταση».
Ίσως, ένα μεγάλο δράμα της τραγωδίας του Άμλετ είναι το ότι δεν μπορούσε να είναι ηθοποιός ή σκηνοθέτης ή και τα δύο, καθότι η σκηνοθεσία ξεκίνησε από ηθοποιούς ως οργανική ανάγκη στο σώμα της θεατρικής πράξης.
Εάν λοιπόν ο σαιξπηρικός Άμλετ ήταν ηθοποιός, ενδεχομένως να διοχέτευε διαφορετικά το δυναμικό του και η ευαισθησία (ευ + αίσθηση) της ιδιοφυΐας του να έβρισκε άλλη έκφραση, άρα και ζωή.
Η μετάφραση του Γιώργου Χειμωνά, νεότερη αυτής του Ρώτα, σαφώς έχει ποιητική διάσταση, θα έλεγα όμως, ότι η σκηνοθετική άποψη υπερκαλύπτει το βάρος του κειμένου, επικεντρώνεται σε μια πολιτικά ορθή παραστασιολογία του πρωτοτύπου, που είναι η οπτικοποίηση της θεωρητικής προσέγγισής του.
Πράγματι, οι σκηνοθέτες Χειλάκης- Δούνιας, με όχημα αυτή τη μετάφραση, χτίζουν μια μοντέρνα παράσταση, μια εύστροφη σύνθεση, όπου αναδεικνύονται ανθρώπινοι χαρακτήρες από έναν βιρτουόζο ηθοποιό, μέσα από μια αλληγορική υπόθεση γεμάτη μεταφορές και βαθύτατα παλίμψηστα, ώστε ο διαβασμένος θεατής να ταξιδεύει και πίσω από την εικόνα, με σκοπό να επιπλεύσει ο νους του στις ανηφορικές ελεγείες ενός εξέχοντος ποιητή, μιας λυρικής φωνής που ακούγεται όχι μόνο με τον πεζό λόγο, όπως φέρεται να εκφράζεται, αλλά και μέσα από υποδόριους λατρευτικούς στίχους, υμνητικούς του δράματος της ανθρώπινης ύπαρξης.
Σχεδόν τετρακόσια χρόνια μετά την πρώτη παρουσίαση του έργου, ο Άμλετ παραμένει μια από τις πιο εμβληματικές φιγούρες του παγκόσμιου θεάτρου. Ο ήρωας αυτής της δημοφιλούς υπαρξιακής τραγωδίας έχει κατά καιρούς γίνει σύμβολο της υψηλής πνευματικότητας, της προσωπικής απόγνωσης, του αδιάκοπου αγώνα για αυτογνωσία, της κριτικής κατά του εθνικισμού αλλά και σύμβολο του πολιτικού ακτιβισμού.
Έχει γνωρίσει πλήθος διασκευές από σημαντικούς θεατρανθρώπους όπως ο Peter Brook, ο Robert Wilson, ο Robert Lepage κ.α. αλλά και δεκάδες κινηματογραφικές μεταφορές, ενώ αποτέλεσε εφαλτήριο για παρωδίες, νουβέλες, μελέτες, όπερες και πρωτότυπα θεατρικά έργα βασισμένα στον μύθο του Σαίξπηρ.
Το 2011, σε σκηνοθεσία Θέμη Μουμουλίδη, ο Αιμίλιος Χειλάκης υπήρξε ο καλύτερος Άμλετ (τουλάχιστον των τελευταίων είκοσι χρόνων) του ελληνικού θεάτρου σε μία εν γένει σπουδαία ερμηνεία του ρόλου. Τώρα, όντας ένας μεγάλος ηθοποιός, κοιτάζε(τα)ι (με) τον Άμλετ σε ό,τι βλέπει ο θεατρίνος. Όπως τον βλέπουν στο κάδρο που στήνει η φύση, απέναντι στην ανθρώπινη φύση.
Μπαίνοντας οι θεατές στο θέατρο είναι αναμμένα τα φώτα. Ο Δημήτρης Καμαρωτός στέλνει σύγχρονα μουσικά μηνύματα στο κοινό με την ηλεκτρονική του μουσική. Τα μέσα στη σκηνή, λιτά, όσα χρειάζονται. Δεν έχει την ανάγκη της μεταμφίεσης. Η μάσκα του προσώπου παίρνει την παλέτα των ρόλων από την έκθεση των αποχρώσεών τους.
Ο ηθοποιός είναι μόνος με τον Άμλετ. Αυτός και η τέχνη του. Στον κόσμο, που είναι όλος μια σκηνή, αυτός ζει όπως μπορεί για να προσφέρει με το μερίδιό του. Στον κάματο και στον μόχθο από το μετερίζι του τεχνίτη, που δίνει σπλάχνα και μηρούς για να (δια)περάσει το πέρα από αυτόν που τον καθορίζει, στην αέναη διαδρομή από υποφύσεις, φλέβες και νευρικές απολήξεις, μέχρι οστά, δέρμα και κνήμες.
Στη μέθεξη του καλλιτέχνη, που βαδίζει «γυμνός» στον πάγο της πυρωμένης αρένας, μιλώντας, χορεύοντας και τραγουδώντας. Με τον τρόπο που (παί)ζει. Σε μια ατελείωτη (ανα/επι)θεώρηση. Στο σκηνικό των αντανακλάσεων του προσώπ(ει)ου. Ο Αιμίλιος Χειλάκης είναι συνταρακτικά παλλόμενος, συναρπαστικά συγκινητικός και απολαυστικά πολυπρόσωπος.
Μοναδικά πιστός στις διαδρομές των (συν)αισθήσεων. Μαγικός. Οι διακυμάνσεις της σπονδυλικής στήλης ηλεκτρίζουν το κορμί του θεάτρου.
Ο Μανώλης Δούνιας και ο Αιμίλιος Χειλάκης, αφήνοντας πίσω τους την συμβατική ερμηνεία των γεγονότων, καταθέτουν ένα σύνολο από πολύ ενδιαφέρουσες προτάσεις, με αποκορύφωμα της εμφάνιση του πνεύματος του βασιλιά και την αυτοκτονία της Οφηλίας.
Όταν ανάβουν ξανά τα φώτα της πλατείας, απλώς, συνεχίζουν να φωτίζουν ετούτο το πολύτιμο επίτευγμα του Αιμίλιου Χειλάκη, στεφανωμένο από τις επευφημίες των θεατών, που δεν πρέπει να χάσει όποιος αγαπά τον Άμλετ. Δηλαδή, όποιος αγαπά το θέατρο.
Η διασκευή των σκηνοθετών συμπυκνώνει την πλοκή σε 75 λεπτά, χρόνος που κυλά με απόλυτη ικανοποίηση από το πολυπληθές κοινό.
Όπου συναντήσετε την παράσταση, σπεύστε να την απολαύσετε. Είναι μοναδική εμπειρία.
ΣΥΝΤΕΛΕΣΤΕΣ
Μετάφραση: Γιώργος Χειμωνάς
Σκηνοθεσία -Διασκευή: Μανώλης Δούνιας – Αιμίλιος Χειλάκης
Πρωτότυπη Μουσική: Δημήτρης Καμαρωτός
Σκηνικά – Κοστούμια: Αλεξία Θεοδωράκη
Επιμέλεια Κίνησης: Φαίδρα Νταϊόγλου
Φωτισμοί: Νίκος Βλασόπουλος
Φωτογραφίες: Άρης Καμαρωτός
Φωτογραφία αφίσας: Γιάννης Βασταρδής
Γραφιστικά: Μαρία Παναγιωτονάκου
Υπεύθυνη Δημοσίων σχέσεων: Αναστασία Καμβύση
Υπεύθυνη Επικοινωνίας Β. Ελλάδας: Ρίτα Σίσσιου
Υπεύθυνη περιοδείας: Μαρία Κουλούρη
Εταιρεία παραγωγής: ΑRΤΙVITIES O.E.
ΠΑΥΛΟΣ ΛΕΜΟΝΤΖΗΣ
