ΚΡΙΤΙΚΗ ΑΠΟ ΤΟΝ ΠΑΥΛΟ ΛΕΜΟΝΤΖΗ
Ως «τρίτο μάτι» ο θεατής που παρακολουθεί τη δράση, θα ξεχωρίσει σκηνές επιθετικότητας και βαρβαρότητας, που ασκούνται από αυτοχαρακτηριζόμενους «κανονικούς» ανδρο -τύπους, στους αποκαλούμενους – χλευαστικά – «διαφορετικούς», με περίσσια δύναμη και εγωιστική αποφασιστικότητα, ανελέητη και αδυσώπητη. Συμπεριφορές ακραίες, δηλαδή, που «τρέχουν» στις γραμμές της ιστορίας του Γιάννη Μακριδάκη.
Θα έρθει, ακόμη, σε επαφή με το κοινωνικοοικονομικό σκηνικό μιας ελληνικής παρηκμασμένης επαρχίας, στις αρχές του 1940. Θα ανοίξει τη βεντάλια της ομοφοβίας, του σεξισμού και των διαφορετικών εκφράσεών τους στο οικογενειακό, κοινωνικό, θρησκευτικό πλαίσιο, αλλά θα συναντήσει και τη διαθεματική προσέγγισή τους, καθώς διασταυρώνονται με τις χαμηλότερες κοινωνικές τάξεις.
Επί τη ουσίας, αυτά περιγράφονται και αναπαρίστανται ρεαλιστικά επί σκηνής κι όπως εξακολουθούν να διαδραματίζονται, ανελλιπώς, σε παρόμοιες σημερινές ρεαλιστικές και βάναυσες καταστάσεις.
Το έργο εξελίσσεται στην περίοδο της γερμανικής κατοχής κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, συγκεκριμένα το 1942, σε μια εποχή που η χώρα υπέφερε από την καταπίεση της κατοχικής δύναμης, τον λιμό, τις εκτελέσεις και τις καταστροφές. Η αποδοχή τής «διαφορετικότητας» και η μάχη κατά των προκαταλήψεων είναι ζητήματα που παραμένουν στην καρδιά του κοινωνικού διαλόγου και μας αφορούν όλους.
Είναι δύσκολο να μεταφερθεί με ζωηρό ενδιαφέρον ένας μονόλογος στο θεατρικό σανίδι, αλλά είναι επίτευγμα όταν αποτελεί γεγονός! Και σ’ αυτή την παράσταση οι συντελεστές κερδίζουν το στοίχημα !
Από το κείμενο στην σκηνοθεσία και στους άξιους ηθοποιούς που αφηγούνται συναρπαστικά, ζωντανά, άμεσα και σκληρά (όπου το κείμενο το απαιτεί), μια θλιβερή ιστορία του παρελθόντος αναπαρίσταται στη σκηνή με εμπνευσμένο τρόπο. Δυστυχώς, αυτός ο ρατσισμός είναι διαχρονικός.
Από το 2008 που εμφανίστηκε στα ελληνικά γράμματα με τον «Ανάμιση ντενεκέ» έως σήμερα, ο Γιάννης Μακριδάκης έχει εγγραφεί ως ένα συγγραφικό φαινόμενο της γενιάς του για την αρτιότητα και την πληρότητα των έργων του.
Ο «Ήλιος με δόντια» – το τρίτο του βιβλίο– αγοράστηκε από τη Νεφέλη Μαϊστράλη σε ένα παζάρι βιβλίων στη Χίο και την αιχμαλώτισε ακαριαία, τόσο, ώστε ν’ αναζητήσει όλη την εργογραφία του.
«Κάπως έτσι γεννήθηκε και η ιδέα θεατρικής μεταφοράς του «Ήλιου», αναγνωρίζοντας και την έντονη θεατρικότητα του λόγου του. Είναι το πιο γνωστό του βιβλίο και συμπυκνώνει όλα τα στοιχεία που περιέχουν τα επόμενα του έργα: Έχει ποιότητα, βάθος, πολυπλοκότητα, κινείται μέσα στα όρια ενός λαϊκού λόγου που, όπως και στα υπόλοιπα βιβλία του, αξιοποιεί την χιώτικη ντοπιολαλιά.
Αυτό το στοιχείο φτιάχνει μια ολόκληρη εποχή, σου επιτρέπει να σε οδηγήσει η γλώσσα». Εξηγεί η Νεφέλη Μαϊστράλη που ανέλαβε την δραματουργική επεξεργασία του, με το Θανάση Ζερίτη να το σκηνοθετεί, σε συνέντευξή της και συμπληρώνει: «Στη συνείδησή μου παραπέμπει σε έναν Ζακ Κωστόπουλο της εποχής του. Αυτή η αίσθηση ζωντανεύει πολύ έντονα, όταν περιγράφονται οι άγριοι διωγμοί από τους συντοπίτες του».
Το «Ήλιος με δόντια» είναι η ιστορία ενός απόκληρου, ενός κατατρεγμένου της μικρής κοινωνίας της Χίου των αρχών του αιώνα, του Κωνσταντή. Εξαιτίας της έκδηλης θηλυπρέπειάς του, βρέθηκε από παιδί στο στόχαστρο της μικρής χιώτικης και συντηρητικής κοινωνίας, με αποτέλεσμα τη έντονη μοναξιά και τις συνεχείς ταπεινώσεις. Η μάνα του στάθηκε μεν δίπλα του, ωστόσο χάθηκε πρόωρα. Έτσι, ο Κωνσταντής βρέθηκε άτυπα υιοθετημένος από τον «μαστρο-Μιμάκη», άντρα οικογενειάρχη με τον οποίο η μητέρα του συνδεόταν ερωτικά.
Μονάχα οι «παστρικές» του νησιού, που υφίστανται κι εκείνες παρόμοιους διωγμούς και εξευτελισμούς, πρόσφεραν λίγη θέρμη σε αυτό το αγόρι που φερνόταν σαν κορίτσι. Ωστόσο, αυτά τα ψίχουλα αγάπης δεν ήταν αρκετά: Ο Κωνσταντής βυθίστηκε σταδιακά στην τρέλα, ειδικά μετά την απώλεια του ενός και μοναδικού του αγαπημένου και προστάτη του, του Αποστόλη.
Στη συνέχεια περνάμε στο δεύτερο μέρος της υπόθεσης, στο ιστορικό γεγονός της αεροπορικής επίθεσης της βρετανικής αεροπορίας ενάντια στο σουηδικό πλοίο Wiril, που είχε αγκυροβολήσει στο λιμάνι της Χίου τον Φεβρουάριο του ΄44, για να μεταφέρει τρόφιμα στους χειμαζόμενους από τον λιμό κατοίκους. Σε αυτή την –αναιτιολόγητη εν μέρει– επίθεση σκοτώθηκαν δεκάξι άνθρωποι, ενώ δεκάδες τραυματίστηκαν.
Μεταξύ των νεκρών (σύμφωνα με τον μύθο) και ο αγαπημένος Αποστόλης.
Η εξέλιξη παρουσιάζεται σε προφορική και τεθλασμένη αφήγηση από τον ίδιο τον Κωνσταντή, ο οποίος στην παράσταση μοιράζεται σε δυο πρόσωπα, σε δυο στόματα, σε δύο ξεχωριστούς τύπους χαρακτήρων, τους οποίους ερμηνεύουν με αξιοπρόσεχτη υποκριτική δεινότητα οι καλοί ηθοποιοί Παναγιώτης Εξαρχέας και Γιάννης Λεάκος.
Με γλώσσα εμπεριέχουσα αρκετούς χιώτικους ιδιωματισμούς, χωρίς ωστόσο να είναι ντοπιολαλιά, και με πολλά χρονικά πήγαινε – έλα, αναπαρίσταται με θαυμάσια γλαφυρότητα και ακρίβεια η ζωή στο λιμάνι του νησιού, από τη δεύτερη δεκαετία του 20ου αιώνα μέχρι και την ημέρα του βομβαρδισμού.
Έχοντας στέρεα γνώση των συμβάντων ο Χιώτης Γιάννης Μακριδάκης κεντάει στις περιγραφές του, βάζοντας τις απαραίτητες πινελιές, ώστε ο πίνακας να είναι μεν πλήρης, αλλά κοντά στην ανθρώπινη κλίμακα. Λασπουριά, φτώχεια, ποντίκια, ταλαίπωροι πρόσφυγες που έρχονται κατά κύματα από την Ανατολή, δίνουν την εικόνα ενός τόπου που δεν ησυχάζει ποτέ και μένει καρφωμένος στο μάτι του κυκλώνα της Ιστορίας.
Η σκηνοθεσία του Θανάση Ζερίτη, με βοηθό σκηνοθέτη την Αιμιλία Κεφαλά, είναι πιστή εφαρμογή της δραματουργικής επεξεργασίας της Νεφέλης Μαϊστράλη. Δίνουν στον θεατή την διαταραγμένη προσωπικότητα του Κωνσταντή από τα πρώτα λεπτά της παράστασης. Όμως κανείς δεν γνωρίζει μέχρι το τέλος, ποια ανάγκη οδηγεί τον ήρωα να αποζητά να βάλει σε μια σειρά τα γεγονότα της ζωής του. Η ροή μάς επιτρέπει να είμαστε μέσα στο μυαλό του Κωνσταντή. Να ζούμε μαζί του τα γεγονότα από την αρχή.
Ένα από τα μεγαλύτερα και στοχαστικά δώρα της παράστασης είναι ότι ο αφηγηματικός του χρόνος εκτείνεται από το «εκεί και τότε» στο «εδώ και τώρα», δίπλα μας, και σε μερικούς ανθρώπους μέσα τους, στις εμπειρίες από το παρελθόν τους αλλά και στο παρόν τους.
Η σκηνοθεσία, η διασκευή, οι ερμηνείες παραδίδουν έμμεσα σημαντικά μηνύματα με τον δικό τους τρόπο: Ο σεξισμός και η ομοφοβία είναι οι δύο όψεις του ίδιου νομίσματος. Όσο περισσότερη ομοφοβία υπάρχει στην ατμόσφαιρα ενός πεδίου, τόσο σεξισμό και τοξικότητα θα συναντήσεις στο ίδιο.
Οι ρόλοι στην οικογένεια, στο σχολείο, στην εργασία, στον ευρύτερο κοινωνικό χώρο, δίνουν τον τόνο ως προς το ποιες συμπεριφορές είναι αποδεκτές και ποιες όχι.
Ένα από τα δυσκολότερα εσωτερικευμένα στερεότυπα που καλούνται να αντιμετωπίσουν οι ομόφυλοι είναι η πεποίθηση ότι ο σεξουαλικός προσανατολισμός τους ισοδυναμεί με μια ζωή γεμάτη μοναξιά, δυστυχία, διακρίσεις.
Τέλος, το κείμενο αυτό είναι ένας ύμνος στο τραύμα και στα σημάδια που αφήνει η «διαφορετικότητα», αλλά και στο πώς – αργά και σταθερά – μπορεί αυτή να μετουσιωθεί σε μια βαθιά, ψυχική ανθεκτικότητα, που τολμά να διεκδικήσει το δικαίωμα στην ευτυχία.
Έτσι κυλάει η δράση σ΄ ένα υπαινικτικά σκοτεινό σκηνικό της Γεωργίας Μπούρδα, που σχεδίασε και τα «ομιλούντα» κοστούμια.
Ο σχεδιασμός των φωτισμών του Σάκη Μπιρμπίλη, η κίνηση του Πάνου Τοψίδη, η μουσική σύνθεση των Μιχάλη Λατουσάκη και Γιάννη Λατουσάκη, όπως οι ψαλμοί και οι φωνές που ακούγονται στην παράσταση, από τον Δημήτρη Καραμπέτση και τον Κώστα Φλωκατούλα, βοηθούν τον θεατή να αντιληφθεί τις ατμόσφαιρες που είχε ο Κωνσταντής μέσα στο μυαλό του.
Η τραγωδία αυτής της ζωής ξεδιπλώνεται επί σκηνής μ’ έναν τρόπο ανεπιτήδευτο, άμεσο, ατόφιο στα συναισθήματα, ενός ανθρώπου, που νιώθει τον εαυτόν του «ιερέα» κοντά στον Θεό, κι ας μην είναι πραγματικά, και που το παιδί μέσα του σταμάτησε να μεγαλώνει. Ακόμα και οι σκηνές της σεξουαλικής κακοποίησης του ήρωα, έχουν την περιγραφή που θα έδινε ένα παιδί που έχει βιώσει αυτές τις τρομερές καταστάσεις. Η αλήθεια του Κωνσταντή είναι τα γεγονότα.
Η παράσταση επίτηδες δεν τα σχολιάζει ούτε τα υπογραμμίζει. Η ορατή τραγικότητά τους είναι αρκετή για να σοκάρει τον θεατή.
Επανέρχομαι στα σκηνικά και στα κοστούμια της Γεωργίας Μπούρδα, επειδή υπογραμμίζουν την εκ διαμέτρου αντίθετη κατάσταση της ψυχικής υγείας του ήρωα. Το αρχονταρίκι, ο Σταυρός, τα στασίδια της εκκλησίας, τα άμφια, ανοίγουν την ψυχή του θεατή προς την γαλήνη της εικόνας. Όμως κι αυτή η εικόνα είναι απατηλή, εφόσον και ο χώρος της λατρείας του Θεού τον κακοποίησε.
Σιγά – σιγά, βαδίζοντας προς το ανατρεπτικό φινάλε, αποκαλύπτεται ότι στη ζωή του Κωνσταντή, απάγκιο δεν υπήρξε πουθενά.
Πρόκειται για έναν σπαραχτικό μονόλογο, μία χειμαρρώδη συνειρμική αφήγηση ζωής, που ακροβατεί ανάμεσα στο λογικό και στο παράλογο, στο σήμερα και στο χθες, με πικρές αναφορές στα «χρηστά ήθη» της ελληνικής επαρχίας, την υποκρισία, τον μίζερο καθωσπρεπισμό, όλα αυτά, διαχρονικές παθογένειες.
Συντελεστές
Σκηνοθεσία: Θανάσης Ζερίτης
Δραματουργική επεξεργασία: Νεφέλη Μαϊστράλη
Σκηνικά- Κοστούμια: Γεωργία Μπούρδα
Σχεδιασμός φωτισμών: Σάκης Μπιρμπίλης
Μουσική επιμέλεια/ σύνθεση: Μιχάλης Λατουσάκης, Γιάννης Λατουσάκης
Βοηθός σκηνοθέτη: Αιμιλία Κεφαλά
Κίνηση: Πάνος Τοψίδης
Φωτογραφίες: Ελίνα Γιουνανλή
Γραφιστική επιμέλεια/trailer: Θωμάς Παλυβός
Παραγωγή: Εταιρεία Τέχνης Ars Aeterna – Σταμάτης Μουμουλίδης
Ακούγεται ο Δημήτρης Καραμπέτσης και ο Κώστας Φλωκατούλας.
Παίζουν: Παναγιώτης Εξαρχέας, Γιάννης Λεάκος
ΠΑΥΛΟΣ ΛΕΜΟΝΤΖΗΣ
