Του Κωνσταντίνου Π. Παπακοσμά*
Με αφορμή μια φωτογραφία και ένα σχόλιο της έγκριτης εφημερίδας σας, για την παραλία του Λιμανιού της Καβάλας “Απόστολος Παύλος” που είχε θέμα τον βανδαλισμό μιας φωτογραφίας από τα έργα του Λιμανιού και της παραλίας στην δεκαετία του 1950 σας αποστέλλω μια σειρά ιστορικών κειμένων όπου παρουσιάζω την διαχρονική εξέλιξη του Λιμανιού της Καβάλας. Στόχος οι συμπολίτες μας αλλά και οι νέοι, κυρίως, να γνωρίσουν μια ακόμα ψηφίδα της ιστορίας του τόπου μας.
ΤΟ ΛΙΜΑΝΙ ΚΑΙ Η ..ΠΟΛΗ
Το Λιμάνι είναι άρρηκτα δεμένο με την ιστορία και την πορεία της Καβάλας, σημαντικά γεγονότα διαδραματίστηκαν σε αυτό τους τελευταίους αιώνες . Πριν μερικά χρόνια προσκεκλημένος του Δήμου στο πλαίσιο της υλοποίησης του ευρωπαϊκού προγράμματος limen είχα μιλήσει σε εκδήλωση που είχε ως θέμα: “Πολιτιστικά Λιμάνια από το Αιγαίο έως την Μαύρη Θάλασσα” και είχε γίνει στην αίθουσα του επιβατηγού σταθμού.
Από την ομιλία εκείνη θα σας μεταφέρω τα κυριότερα σημεία. Επιχειρώ να καταγράψω την νεότερη ιστορία του Λιμανιού της πόλης μας. Θα γίνει αναφορά σε μεγάλα γεγονότα που είχαν αφετηρία ή τερματισμό την Καβάλα και το Λιμάνι της.
Πιστεύω ακράδαντα ότι η πόλη μπροστά όταν ..“επενδύει” στο Λιμάνι την προοπτική της Θάλασσας, το εμπόριο, την διαμετακόμιση, την ανάπτυξη των θαλασσίων και εναερίων συγκοινωνιών. Η ιστορία διδάσκει ότι όταν η πόλη και η κάτοικοι της έστρεψαν το βλέμμα τους προς την θάλασσα ήρθε και η ευημερία.
Αυτή η πόλη μόχθησε και έφτιαξε αυτό το Λιμάνι και αυτό το Λιμάνι ανήκει στους Καβαλιώτες .
Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΣΤΗΝ ΑΡΧΗ ΤΟΥ ΑΙΩΝΑ
Η μεγάλη ανάπτυξη της Καβάλας αρχίζει στα μέσα του 19ου αιώνα. Η διείσδυση του ευρωπαϊκού κεφαλαίου στο χώρο της οθωμανικής αυτοκρατορίας, από το 1840 περίπου, δημιουργεί για την πόλη και την περιοχή προϋποθέσεις οικονομικής άνθησης. Η ενδοχώρα εξειδικεύεται στην καλλιέργεια του καπνού, που είχε τεράστια ζήτηση, η πόλη συγκεντρώνει τις υπηρεσίες που ασχολούνται με τη διεκπεραίωση των καπνεμπορικών υποθέσεων της ευρύτερης περιοχής (προξενεία, εμπορικούς οίκους κλπ.) και το λιμάνι αναδεικνύεται σε κέντρο επεξεργασίας του προϊόντος και διακίνησης του προς τις εξωτερικές αγορές. Η εμπορική ανάπτυξη είναι θεαματική .
Στις αρχές του 20ου αιώνα η Καβάλα είναι το κορυφαίο εξαγωγικό λιμάνι της Μακεδονίας. Γύρω στα 1910 η ετήσια αξία των εξαγωγών του εγγίζει τα 2,5εκατομμύρια αγγλικές λίρες και είναι πολύ μεγαλύτερη από αυτή της Θεσσαλονίκης (περίπου1,5 εκατομμύριο). Στο εξαγωγικό εμπόριο του λιμανιού συμμετέχουν περισσότερα από 30 κράτη.
Στις αρχές της δεκαετίας του 1880 καταγράφονται ετησίως περίπου 1.500 αφίξεις και αναχωρήσεις πλοίων. Στη ναυσιπλοΐα του λιμανιού το αριθμητικό προβάδισμα ανήκει στα ελληνικά πλοία, όμως το μεγαλύτερο μέρος των εμπορευμάτων διακινείται με τα πολλαπλάσιας χωρητικότητας ξένα ατμόπλοια. Χάρη στο εμπόριο του καπνού η Καβάλα γίνεται βασικός σταθμός στα δρομολόγια των ατμοπλοϊκών εταιρειών, από τα τέλη της δεκαετίαςτου1840,οι εταιρείες όπως η αυστριακή “Loyd” αλλά η γαλλική “Fraissinet” έχουν πρακτορεία στην Καβάλα.
Από το λιμάνι περνούν επίσης τακτικές γραμμές τούρκικων, ελληνικών και αιγυπτιακών πλοίων και κατά διάστημα γαλλικών, ρώσικων, αμερικανικών, ολλανδικών, γερμανικών κ. α. Σε δημοσιεύματα του τύπου στην Ελλάδα αλλά και στο εξωτερικό η Καβάλα είναι σημαντικό σταθμός.
Την εποχή εκείνη, αρχή του 20ου αιώνα, δραστηριοποιούνται στην Καβάλα πάνω από 60 εξαγωγικές καπνεμπορικές εταιρείες.
Τα ευρωπαϊκά κράτη που έχουν εμπορικά συμφέροντα στην περιοχή εγκαθιστούν στην πόλη προξενικές αρχές (υποπροξενεία ή προξενικά πρακτορεία), η Αυστρία (1829), η Ελλάδα (1835) η Γαλλία (1844), η Πρωσία – Γερμανία (δεκαετία του 1850), η Σαρδηνία(1857), η Αγγλία (1877), η Ισπανία (1886).
Η εμπορική ανάπτυξη μεταμορφώνει μέσα σε λίγες δεκαετίες την μικρή Καβάλα σε εύρωστη πόλη. Η Καβάλα γίνεται πόλος έλξης για Έλληνες, Εβραίους και Ευρωπαίους έμπορους και η αύξηση του πληθυσμού της είναι αλματώδης.
Η ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ
Το Ελληνικό πολεμικό Ναυτικό απελευθερώνει την πόλη στις 26 Ιουνίου 1913, παρά την ναρκοθέτηση στο Λιμάνι, οι πρόσκαιρα Βούλγαροι κατακτητές, οι Καβαλιώτες οδηγούν τον Στόλο στα ανοιχτά της πόλης και το “Δόξα” σχεδόν κάτω από την συνοικία της Παναγίας.
Το Ναυτικό καθαρίζει το Λιμάνι από τις Βουλγαρικές νάρκες και μέσα στον Ιούλιο δεκάδες εμπορικά και πολεμικά πλοία καταπλέουν στο Λιμάνι, ανεφοδιάζουν όχι μόνο την πόλη αλλά και όλη την Ανατολική Μακεδονία. Το εμπόριο ακμάζει όπως και η επικοινωνία με τα νησιά του Αιγαίου. Στα τέλη Ιουλίου του 1913 φθάνει στην πόλη ο Βασιλιάς Κωνσταντίνος, με την παρουσία του επικυρώνει την ένταξη της Καβάλας στον εθνικό κορμό. Μερικές ημέρες νωρίτερα στην μεγάλη μάχη της διπλωματίας στο Βουκουρέστι, ο Βενιζέλος αναγγέλλει την υπογραφή της συνθήκης όπου η Καβάλα είναι πλέον Ελληνική.
ΝΑ ΓΙΝΕΙ ΤΟ ΛΙΜΑΝΙ
Πρώτο αίτημα του εμπορικού κόσμου της πόλης, η κατασκευή ασφαλούς Λιμανιού, ζήτημα κατασκευής του λιμανιού είχε τεθεί από το 1912. Η μελέτη εκπονήθηκε από τη γαλλική εταιρεία Αμπέλ Γουβρέ, επειδή όμως κηρύχθηκε ο πρώτος βαλκανικός πόλεμος, δεν πρόλαβε να επικυρωθεί με σουλτανικό ιραδέ και μετά την απελευθέρωση δεν αναγνωρίστηκε από την ελληνική κυβέρνηση.
Με την εγκατάσταση των πρώτων αυτοδιοικητικών αρχών, επί Δημαρχίας Γεωργίου Πρωτόπαπα, το θέμα του Λιμανιού ήταν πρώτο στις διεκδικήσεις των Καβαλιωτών, αλλά και των εμπορικών, κυρίως καπνεμπορικών οίκων.
Ο πρώτος παγκόσμιος πόλεμος, η “παράδοση” της πόλης στους Βουλγάρους, ο εθνικό διχασμός, ήταν γεγονότα που εμπόδισαν την επιθυμία της πόλης για την κατασκευή του Λιμανιού.
Το 1916 η πόλη και το Λιμάνι αποκλείστηκαν από τα συμμαχικά πλοία, ενώ τον Αύγουστο του ιδίου έτους, τμήματα του τετάρτου σώματος στρατού μη συμφωνώντας στην παράδοση του Σώματος στους Γερμανούς, έφυγαν με Γαλλικά πλοία για την Θάσο την Θεσσαλονίκη και τον Βόλο ώστε να ενωθούν με τα στρατιωτικά τμήματα της Εθνικής άμυνας .
ΝΕΕΣ ΠΡΟΣΠΑΘΕΙΕΣ
Με την επιστροφή στην ομαλότητα και την προσπάθεια η πόλη να ξαναγεννηθεί μέσα από την λαίλαπα της Βουλγαρικής, δίχρονης εξοντωτικής κατοχής, η καπνεργασία και το εμπόριο των καπνών παίρνει πάλι μπροστά.
Αποτέλεσμα τον Ιούνιο του 1920 να συσταθεί το Λιμενικό Ταμείο Καβάλας, με κύριο σκοπό την κατασκευή του λιμανιού. Για την εξεύρεση ιδίων πόρων, το Δημοτικό Συμβούλιο Καβάλας ενέκρινε την αύξηση των λιμενικών φόρων στα εισαγόμενα εμπορεύματα και το δεκαπλασιασμό της φορολογίας των εξαγόμενων καπνών, έτσι το έργο αποκτούσε δικούς του πόρους για την κατασκευή του.
ΟΙ ΜΕΛΕΤΕΣ
Το 1922, γίνεται η πρώτη μελέτη από τον Ιταλό Αντρούζι που ανασυντάχθηκε από τον καθηγητή του Ε.Μ.Π. Άγγελο Γκίνη. Το πρώτο τεχνητό λιμάνι με κάποια μικρά έργα γίνονται το 1923 από τον εργολάβο Απόστολο Κυρτζή.
Ουσιαστικά το 1923 ξεκίνησαν και πάλι, οι συζητήσεις για έργα, υπήρχε μάλιστα και διαμάχη του Ελληνικού δημοσίου στα δικαστήρια, με την Γαλλική Εταιρία που ζητούσε αυτή να φτιάξει το Λιμάνι, με τα ανάλογα δικαιώματα σε αυτό, επικαλούμενη τις συμφωνίες που είχε κάνει με το Οθωμανικό κράτος.
Το 1927 η Λιμενική Επιτροπή, που στο μεταξύ είχε δημιουργηθεί αποφάσιζε τα έργα που έπρεπε να γίνουν.
Ο μηχανικός του Λιμανιού Κωνσταντίνος Γιάντσος είχε συντάξει την μελέτη και το Λιμενικό Ταμείο την είχε υποβάλει στο Υπουργείο Συγκοινωνιών, προς έγκριση. Η ημέρα του μειοδοτικού διαγωνισμού είχε οριστεί η 25 Ιουλίου του 1928. Είχε δε οριστεί χρονική αποπεράτωση του έργου τα δυο χρόνια.
Η μελέτη που συντάχθηκε από τον διαπρεπή καθηγητή του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου και γνωστό λιμενολόγο της εποχής, Άγγελο Γκίνη, εγκρίθηκε το 1924.
Αποτέλεσε δε τη βάση για τα μετέπειτα λιμενικά έργα. Η μελέτη αυτή προέβλεπε την κατασκευή δύο μεγάλων μόλων, ενός προσήνεμου και ενός υπήνεμου. Ο πρώτος, ο σημερινός λιμενοβραχίονας, θα άρχιζε σχεδόν από το άκρο της χερσονήσου της Παναγίας και θα εκτεινόταν παράλληλα προς την ακτή, σε μήκος 637 μέτρων. Ο δεύτερος θα άρχιζε από σημείο της παραλίας και θα ερχόταν κάθετα προς τον πρώτο. Έτσι, θα σχηματιζόταν μια υδάτινη λεκάνη 160.000 τετραγωνικών μέτρων, που το στόμιο της θα προστατευόταν από τον προσήνεμο μόλο.
Όμως, το Λιμενικό Ταμείο αδυνατούσε να καλύψει τον προϋπολογισμό των 75 εκατομμυρίων δραχμών. Έτσι, το 1924 η Λιμενική Επιτροπή Καβάλας αποφάσισε, ως προσωρινή λύση ανάγκης, την κατασκευή ενός “λιμενίσκου” στο χώρο του παλιού Τελωνείου.
Παράλληλα με τα έργα του λιμενίσκου, τη διετία 1924-1925 επιχωματώθηκε ο χώρος μπροστά στο παλιό Λιμεναρχείο, στην πλατεία «Δόξης» (σημερινή πλατεία Καραολή-Δημητρίου) και στο ξενοδοχείο «Κωνσταντινούπολις» και έτσι διαμορφώθηκε η πρώτη προκυμαία. Στη θέση του παλιού ξύλινου μόλου, μπροστά από το ξενοδοχείο «Κωνσταντινούπολις», κατασκευάστηκε προβλήτα και στην άκρη της κτίστηκαν μικρά καταστήματα ιχθυοπωλείων. Οι προσπάθειες για την υλοποίηση του μεγάλου έργου ήταν συνεχείς, αλλά προσέκρουαν στους άκαρπους μειοδοτικούς διαγωνισμούς, στα οικονομικά προβλήματα και στις συνεχείς ενστάσεις της γαλλικής εταιρείας, που με βάση την παλιά σύμβαση,εκείνη που έκανε με την Οθωμανική κυβέρνηση,, απαιτούσε την κατασκευή του λιμανιού και την εκμετάλλευσή του, από αυτήν. Στο αρχείο του Ιδρύματος Ε. Βενιζέλου υπάρχει όλη η αλληλογραφία της Κυβέρνησης με τους Γάλλους της «Γουβρέ», για το Λιμάνι της Καβάλας.
ΤΑ ΟΝΟΜΑΤΑ ΤΩΝ ΜΟΛΩΝ..
Το έτος 1926 το Δημοτικό Συμβούλιο Καβάλας αποφασίζει να δώσει ονόματα στους προσήνεμο και υπήνεμο μόλους του Λιμανιού. Η πρόταση είναι του Λιμενάρχη Καβάλας και το Δημοτικό συμβούλιο αποφασίζει ομόφωνα να ονομάσει τον πρώτο μόλο «Θεμιστοκλής» και τον δεύτερο «Παναγιώτης Δημαράς» το όνομα του αγωνιστή από την Πελοπόννησο που έχασε την ζωή του στον ατυχή πόλεμο του 1897 στην Μακεδονία και στην περιοχή της Πιερίας κοιλάδας.
Ο ΦΑΡΟΣ
Το 1928 τοποθετήθηκε εκ νέου και ο Φάρος στην Παναγία με ενέργειες του Λιμενικού Ταμείου. «Αυτόματος περιστροφικός, και φωτιζόμενος δια φωτός Νταλέν, ανέρχεται στο ποσό τον 738.128 δραχμών» έτσι περιγράφεται μέσα από το απολογιστικό έντυπο του Επιμελητηρίου, η τοποθέτηση του Φάρου, πού ο αρχικός είχε καταστραφεί από τους Βουλγάρους το 1918. Από το ίδιο έντυπο διαβάζουμε ότι το έτος 1927 το Λιμενικό Ταμείο είχε αγοράσει και έναν χειροκίνητο γερανό ικανότητας πέντε τόνων αντί 215 λιρών Αγγλίας.
ΤΟ ΜΕΓΑΛΟ ΕΡΓΟ
Τον Μάρτιο του 1929 και με προσωπική παρέμβαση του πρωθυπουργού, Ελευθέριου Βενιζέλου, πάρθηκε η απόφαση της ανάθεσης του έργου κατασκευής του λιμανιού της Καβάλας στην Ελληνική εταιρεία Θαλάσσιων και υδραυλικών έργων (ΕΡ.ΘΑ.) αλλά και της αποζημίωσης της γαλλικής εταιρείας, «Οίκος Γουβρέ», με επτά εκατομμύρια δραχμές.
Για τη σημασία και την ανάγκη της κατασκευής λιμανιού στην Καβάλα, ο τότε πρόεδρος του Διοικητικού Συμβουλίου της Λιμενικής Επιτροπής, Δημήτριος Γρηγοριάδης, αρθρογραφεί αναφέρει, σε περιοδικό της εποχής.
Στο φύλλο της 5ης Ιουλίου του 1929, η εφημερίδα «Κήρυκας» αναφέρει ότι η ανάδοχος εταιρεία ζήτησε ορισμένες τροποποιήσεις της μελέτης. Συγκεκριμένα, ζήτησε την αντικατάσταση των τεχνητών ογκόλιθων, για την κατασκευή του προσήνεμου μόλου, με φυσικούς ογκόλιθους. Έτσι, όπως ισχυρίστηκε η εταιρεία, θα εξοικονομούνταν 300.000 δραχμές και θα κατασκευαζόταν πιο γρήγορα ο μόλος. Ζήτησε, ακόμα, να της επιτραπεί ο εκβραχισμός του ακρωτηρίου της Παναγίας για να κατασκευάσει το μόλο και τρίτον, να γίνεται η εκτίμηση του βάρους των βράχων, όχι με ζύγισμα, αλλά «δια τομών», γιατί δεν ήταν δυνατή η εγκατάσταση γεφυροπλάστιγγας στη ρίζα του μόλου. Η Λιμενική Επιτροπή Καβάλας απέρριψε τα αιτήματα της αναδόχου εταιρείας, με το επιχείρημα ότι το έργο πρέπει να γίνει σωστά και να είναι ανθεκτικό στο χρόνο.
Το Λιμάνι της Καβάλας άρχισε τελικά να γίνεται το 1929 και στις 4 Νοεμβρίου ο Ελευθέριος Βενιζέλος ήταν αυτός πού έκανε την θεμελίωσή του σε μια τελετή όπου όλη η πόλη την παρακολουθούσε είτε από την στεριά είτε από την Θάλασσα (μέσα από λέμβους και βάρκες).
Η ΚΑΘΟΡΙΣΤΙΚΗ ΔΕΚΑΕΤΙΑ
Χωρίς αμφιβολία η δεκαετία 1925-1935 ήταν ιδιαίτερα καθοριστική για την Καβάλα, δικαίως χαρακτηρίζεται «χρυσή εποχή», ο καπνός, η καπνεργασία και το καπνεμπόριο δίνουν την οικονομική εκείνη πνοή για πόλη που ευημερεί, ισχυρή εργατική τάξη με καλό μεροκάματο δίνει την ευκαιρία να αναπτυχθεί το εμπόριο, οι τέχνες οι υπηρεσίες. Πόλη «κλειδί» για την ευρύτερη περιοχή η Καβάλα επιζητά υποδομές με πρώτο μέλημα της την κατασκευή Λιμανιού. Τα πλοία περιμένουν .. σειρά για να φορτώσουν καπνά και να ξεφορτώσουν εμπορεύματα, και οι φορτηγίδες παίζουν το ρόλο του ενδιάμεσου μεταφορέα από την στεριά στο πλοίο και αντίστροφα. Γύρω από το Λιμάνι και τις μεταφορές κινείται ένας ολόκληρος κόσμος.
Το 1929 γίνεται η εγκατάσταση των συνεργείων της εταιρίας «Θαλασσίων και Υδραυλικών Έργων» που ανέλαβε να κάνει το Λιμάνι. Εργοτάξιο της η περιοχή, που σήμερα είναι τα τσιμέντα «Ηρακλής», πίσω από την Ιχθυόσκαλα.
ΟΙ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ:
Φωτογραφίες από το Λιμάνι της Καβάλας από τις αρχές του προηγούμενου αιώνα. Ο Βασιλιάς Κωνσταντίνος στην Καβάλα, το λιμάνι το 1917 στη διάρκεια της Βουλγαρικής κατοχής, η θεμελίωση του Λιμανιού από τον Ε. Βενιζέλο, τα έργα στη χερσόνησο της Παναγίας. Η “άντληση” των στοιχείων έγινε από μια σειρά πηγών, δημοσιευμάτων, ερευνών και βιβλίων που θα αναγραφούν αναλυτικά στο τέλος της σειράς αυτής των δημοσιευμάτων.
*Ο Κωνσταντίνος Π. Παπακοσμάς καταγράφει τη νεώτερη ιστορία της πόλης.
ΣΥΝΕΧΙΖΕΤΑΙ
