Γράφει ο Βασίλης Τσιάντος
Καθηγητής Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης
Πρόεδρος Δ.Ε. Παραρτήματος Καβάλας Ε.Μ.Ε.
Υπάρχουν αλληλοσυνδέσεις μεταξύ των διαφόρων αντικειμένων στο σύμπαν; Υπάρχουν αλληλεξαρτήσεις; Επηρεάζουν οι κινήσεις των πλανητών τους άλλους πλανήτες; Υπάρχει αλληλεξάρτηση μεταξύ ανθρώπων και πλανήτη Γη; Επηρεάζεται η Γη από τους άλλους πλανήτες; Η ζωή στην Γη επηρεάζεται από τον Ήλιο και τους άλλους πλανήτες; Είναι το περιβάλλον συνδεδεμένο με τον άνθρωπο; Τον επηρεάζει; Αν απαντήσουμε θετικά στην ερώτηση αυτή τότε θα πρέπει να αναρωτηθούμε εάν και ο άνθρωπος θα πρέπει να αντιλαμβάνεται το περιβάλλον σαν μία ενότητα μαζί του, οπότε προκύπτει το ερώτημα γιατί ο άνθρωπος δεν προστατεύει το περιβάλλον; Ποια είναι τα επιτρεπτά όρια της αλλαγής του περιβάλλοντος για τις ανάγκες του ανθρώπου; Ποιος προσδιορίζει αυτές τις ανάγκες, π.χ. λατομεία εξόρυξης διαφόρων υλικών, κοπή δέντρων για διευκόλυνση ανέγερσης οικισμών, κ.λπ.; Αυτά είναι μερικά από τα ερωτήματα που με απασχολούν, όπως απασχολούν και άλλους συνανθρώπους σήμερα, αλλά και στο παρελθόν. Έτσι, στο κείμενο αυτό θα διερευνήσουμε κάποια από αυτά τα ερωτήματα και να σταθούμε σε απόψεις διαφόρων επιστημόνων και στοχαστών. Η τελική απάντηση για τα παραπάνω ερωτήματα, αλλά και για άλλα σχετικά, θα εξαχθεί μετά από αναζήτηση των απόψεων ανθρώπων που ασχολήθηκαν με το θέμα. Ελπίζουμε να είναι θετική η αναζήτηση και όχι «απορητική».
Θα ξεκινήσουμε με τον Αλεξάντερ φον Χούμπολτ. Ο Αλεξάντερ φον Χούμπολτ (Friedrich Wilhelm Heinrich Alexander von Humboldt, 14 Σεπτεμβρίου 1769 – 6 Μαΐου 1859) ήταν, σύμφωνα με το wikipedia, Γερμανός πολυμαθής, γεωγράφος, φυσιοδίφης, εξερευνητής και υπέρμαχος της ρομαντικής φιλοσοφίας και επιστήμης. Ο Χούμπολτ ετοιμαζόταν το 1799 για ένα εξερευνητικό ταξίδι από την Ισπανία στην Αμερική με στόχο τον Αμαζόνιο. Οι εποχές ήταν ταραγμένες και επιζητούσε την στήριξη της Ισπανίας στις εξερευνήσεις του. Αφού έλυσε το πρόβλημα της χρηματοδότησης του ταξιδιού του και της στήριξης από τις ισπανικές αρχές πήγε στην Ισπανία. Εκεί, περιμένοντας την αναχώρησή του έγραφε στον φίλο του Γιόχαν Καρλ Φραϊσλέμπεν, Γερμανό ορυκτολόγο και επίτροπο ορυχείων στην Σαξονία ότι «θα συλλέξω φυτά και απολιθώματα και με τα καλύτερα όργανα θα κάνω αστρονομικές παρατηρήσεις. Ωστόσο, αυτός δεν είναι ο κύριος σκοπός του ταξιδιού μου. Θα προσπαθήσω να μάθω πώς οι δυνάμεις της φύσης δρουν η μία πάνω στην άλλη και με ποιον τρόπο το γεωγραφικό περιβάλλον ασκεί την επιρροή του στα ζώα και τα φυτά. Εν ολίγοις, πρέπει να μάθω για την αρμονία στη φύση». Επιδρούν οι δυνάμεις της φύσης μεταξύ τους; Υπάρχει αρμονία στην φύση;
Η Λάουρα Ντάσοου Γουόλς (Laura Dassow Walls) στο βιβλίο της «Το πέρασμα στον Κόσμο (The Passage to Cosmos)» ασχολείται με τον Χούμπολτ. Η Γουόλς στον πρόλογο του βιβλίου της γράφει σχετικά με το όραμα του Χούμπολτ ότι «Ο Humboldt επέλεξε τον τίτλο για το τελευταίο έργο του, Cosmos (Κόσμος), με προσοχή. Αν και τον πτόησε λίγο (εννοεί ο Κόσμος), στάθηκε δίπλα του, γιατί του επέτρεψε να αρθρώσει και τις δύο προσγειώσεις της γέφυράς του: πρώτον, αυτό που ο Θόρω (εννοεί τον Χένρυ Ντέιβιντ Θόρω, Henry David Thoreau, 1817-1862, αμερικανό φυσιοδίφη, δοκιμιογράφο, ποιητή και φιλόσοφο) ονόμασε «σκληρή ύλη και βράχοι στη θέση τους», το φυσικό σύμπαν όπως υπάρχει εκτός από τον ανθρώπινο σκοπό και δεύτερον, η ομορφιά και η τάξη αυτού του σύμπαντος, η ίδια η ιδέα του συνόλου. Το φυσικό σύμπαν υπάρχει χωρίς εμάς, χωρίς αμφιβολία, πέρα από εμάς και εκτός από εμάς, αλλά ο Κόσμος μας χρειάζεται» για να συνεχίσει η Γουόλς γράφοντας ότι «μόνο στο χορό του κόσμου και του νου, του υποκειμένου και του αντικειμένου, δημιουργείται ο Κόσμος του Χούμπολτ. Είναι η πράξη της ανθρώπινης τέχνης -όπως σε αυτήν ακριβώς την εικόνα- να αναπαριστά το πραγματικό, όχι να το αντιγράφει ή να το αναπαράγει, αλλά να το κάνει «παρών» στο μυαλό και την καρδιά και την ψυχή μας, μια εικόνα ή ίχνος του Κόσμου συνειδητοποιημένο, ανανεωμένο, και αναζωογονοποιημένο στο μυαλό».
Η ανάπτυξη της γνώσης για την φύση κατά τον δέκατο ένατο αιώνα είχε συνδεθεί με την ευρωπαϊκή αποικιοκρατία. Ο Χούμπολτ, κατά την Γουόλς, πρόσθετε ότι η καταστροφή του περιβάλλοντος ήταν επιπλέον και κοινωνικά καταστροφική. Βλέπουμε δηλαδή την άποψη του Χούμπολτ για την στενή σχέση του περιβάλλοντος με την κοινωνία. Παρακολουθούμε και σήμερα τις καταστροφικές συνέπειες της αρνητικής επίδραση τους ανθρώπου στο περιβάλλον με τα μολυσμένα νερά, τα μολυσμένα εδάφη, τον μολυσμένο αέρα. Ο Χούμπολτ έβλεπε και την βαρβαρότητα με την οποία αντιμετώπιζαν οι άποικοι τους ιθαγενείς και ό,τι προϋπήρχε, περιβάλλον, κτίρια, κ.λπ. Βέβαια, οι ευρωπαίοι άποικοι δεν ήταν όλοι μορφωμένοι και καλλιεργημένοι σαν τον Χούμπολτ, ούτε οι ευρωπαίοι ηγεμόνες ήταν σαν τον Περικλή, ο οποίος έστειλε σαν επικεφαλής των εποίκων στους Θουρίους της κάτω Ιταλίας τον Σοφοκλή, τον Ιππόδαμο τον Μιλήσιο και άλλους εξέχοντες Έλληνες, όπως ο ιστορικός Ηρόδοτος και ο ρήτορας Λυσίας. Δεν είχαν φθάσει μάλλον στην εποχή του Χούμπολτ στην ευαισθησία ευρύτερων ομάδων επιστημονικών, ερευνητικών, φορέων πολιτών για τα οικοσυστήματα. Σήμερα πολλοί πιστεύουν ότι «τα οικοσυστήματα είναι βαθιά αλληλένδετα» και επιπλέον ότι το ίδιο θα πρέπει επίσης να είναι και η περιβαλλοντική έρευνα, η πολιτική και η διαχείρισή τους. Βέβαια, ακόμη και σήμερα υπάρχουν συνάνθρωποί μας που πιθανά λόγω ελλιπούς ενημέρωσης, γνώσης, αδιαφορούν για το περιβάλλον, ενώ άλλοι με τις ενέργειές τους το καταστρέφουν. Δυστυχώς και στις δύο αυτές περιπτώσεις δεν αντιλαμβάνονται το κακό που κάνουν. Ο άνθρωπος και η φύση είναι ένα.
Οι προσπάθειες του Χούμπολτ δεν έπεσαν στο κενό, αντίθετα αργότερα πολλοί ασχολήθηκαν με την εργασία του, μάλιστα ο Γουίλιαμ Χάρυ Γκότζμαν (William Harry Goetzmann 1930 – 2010) έδωσε το όνομα Humboldtian science στο κίνημα για την μελέτη της ζωής και του έργου του Χούμπολτ.
Σύμφωνα με την Σούζαν Κάνον (Suzan Faye Cannon) η Humboldtian επιστήμη είναι «η ακριβής, μετρημένη μελέτη ευρέως διαδεδομένων αλλά αλληλένδετων πραγματικών φαινομένων προκειμένου να βρεθεί ένας ορισμένος νόμος και μια δυναμική αιτία».
Κλείνοντας το πρώτο μέρος αυτών των κειμένων σχετικά με τις αλληλεξαρτήσεις και αλληλοσυνδέσεις στο σύμπαν («Κόσμος») θα ήθελα να σημειώσω ότι ήδη φαίνεται ότι πολλοί επιστήμονες αναζητούσαν αυτές τις σχέσεις ή προσπάθησαν να τεκμηριώσουν τέτοιες απόψεις. Ένας εξ αυτών ήταν και ο Αλεξάντερ φον Χούμπολτ που αφιέρωσε όλο το επιστημονικό έργο του σε αυτή την αναζήτηση. Ήταν ρομαντικός; Ήταν δον Κιχώτης; Αυτό θα φανεί και στην συνέχεια. Στο επόμενο κείμενο θα συνεχίσουμε την αναφορά μας στον Αλεξάντερ Χούμπολτ για να δώσουμε μία πιο εμπεριστατωμένη άποψη για το έργο του και την συνεισφορά του στην επιστήμη.
