Αυτός ο σπουδαίος Μιχάλης Σαράντης, ο χαρισματικός αίλουρος μιας σπάνιας πλαστικότητας και αξιοθαύμαστης ορμής, πάθους και ενέργειας, που μπορεί και ελίσσεται εύστροφα και γρήγορα στην όποια κατεύθυνση, αυτός ο μισχοειδής, νευρώδης «Άτλαντας» σηκώνει στους ώμους του ολόκληρη την τραγωδία του Σοφοκλή σ’ έναν υποκριτικό άθλο ογδόντα λεπτών. Μεταμορφώνεται από Αίαντας σε Αθηνά και σ’ άλλους επτά χαρακτήρες, κινείται, μιλάει με το σώμα και το στόμα, μεγεθύνεται, απλώνεται σε δυσθεώρητα ύψη, σμικρύνεται, ταπεινώνεται σαν μια γήινη κουκίδα, πάλλεται, ιδρώνει, πονάει, αναθαρρεί, εξαγριώνεται, αλαφιάζεται, έρπει, συστρέφεται ανάμεσα στους πίνακες – μορφές, που δημιουργεί ταχύτατα ο συνοδοιπόρος του ζωγράφος Απόστολος Χαντζαράς, μορφές που λες και ξεπηδούν μπροστά στα μάτια μας από μελανόμορφα αγγεία αρχαϊκής εποχής. Όλο αυτό το μεγαλούργημα, ενορχηστρωμένο από τον Γιώργο Νανούρη, τέρπει τις αισθήσεις και διδάσκει σύγχρονη απόδοση αρχαίου δράματος. Τουλάχιστον. Το βίωσα στο έπακρον, ως ευτυχής θεατής της παράστασης «Αίας» στο θέατρο «Αυλαία».
Στον «Αίαντα», το παλαιότερο από τα σωζόμενα έργα του (περ. 450 π.Χ.), ο αγαπημένος των Αθηναίων Σοφοκλής μεταχειρίζεται τον βίο ενός άνδρα που, μετά τον Αχιλλέα, είναι κορυφαίος στην ανδρεία. Από τους πρώτους αυτόχειρες πρωταγωνιστές στο αρχαίο δράμα, ο Αίας διαπράττει ύβρη και στη συνέχεια τιμωρείται από την Αθηνά. Παράλληλα, απεικονίζεται στην εξέλιξη της ιστορίας ο πολιτικός και στρατιωτικός βίος των Ελλήνων, οι τακτικές πολέμου και συμμαχιών μεταξύ των πόλεων – κρατών, αλλά και η αρετή της αυτοδιάθεσης.
Ο ποιητής πραγματεύεται έναν μύθο, στον οποίο ο Αισχύλος είχε αφιερώσει ήδη μια τριλογία. Τα βασικά του σημεία: μετά τον θάνατο του Αχιλλέα, ο Οδυσσέας και ο Αίας διεκδικούν τα όπλα του. Στην κρίση για τα όπλα, την “ὅπλων κρίσιν”, που ανήκει στα “πρὸ τοῦ δράματος”, αποφασίζεται να δοθούν στον Οδυσσέα. Ο Αίας θεωρεί την κρίση άδικη και αποφασίζει να πάρει εκδίκηση σκοτώνοντας τους Αχαιούς που τον περιφρόνησαν. Ανάμεσά τους τους “πρωταίτιους” Ατρείδες, τον Αγαμέμνονα και τον Μενέλαο. Το σχέδιό του ματαιώνει η θεά Αθηνά που του ταράζει το μυαλό. Μέσα στη μανία του, βγαίνει μια νύχτα και κατασφάζει τα ζώα του στρατοπέδου, νομίζοντας ότι εκδικείται τους εχθρούς του. Όταν συνέρχεται και συνειδητοποιεί τι έπραξε, στρέφεται στην αυτοχειρία. Εκείνοι που τον αγαπούν μάταια προσπαθούν να τον αποτρέψουν. Κατά τη σοφόκλεια εκδοχή, μετά την αυτοκτονία οι Ατρείδες απαγορεύουν την ταφή του Αίαντα, αλλά με παρέμβαση του άλλοτε άσπονδου εχθρού του, του Οδυσσέα, η σκληρή απόφαση δεν πραγματοποιείται. Θάβεται με όλες τις τιμές και η υπόληψή του αποκαθίσταται.
Πρόκειται για ένα έργο πολεμικό, «ανδροκρατούμενο», με αναφορά στον Τρωικό πόλεμο. Κινείται γύρω από τα όπλα του Αχιλλέα, που οδηγούν τον ήρωα στον θάνατο και γίνονται σύμβολα τιμής και αξιοπρέπειας, αλλά και προσωπικού και συλλογικού ολέθρου. Κεντρικός άξονας του έργου είναι η απομόνωση του ατόμου απέναντι στην κοινωνία – εξουσία. Ο Αίας είναι ένας άνθρωπος που δεν μπορεί να συμφιλιωθεί με τον κόσμο στον οποίο ζει. Είναι ένας απόλυτος χαρακτήρας που παλεύει για τη διατήρηση του γοήτρου του. Οδηγείται στον θάνατο μην μπορώντας ν’ αντέξει την ντροπή και την ατίμωση.
Η τραγωδία προσφέρεται για πολλαπλές αναγνώσεις και διαφορετικές ερμηνείες του ήθους τού κεντρικού ήρωα. Οι σύγχρονες σκηνοθετικές προσεγγίσεις προσφέρουν, με τη σειρά τους, ποικίλες οπτικές θέασης του ήρωα.
Ο Γιώργος Νανούρης, στην πρώτη του επαφή με το αρχαίο δράμα, αναποδογυρίζει τον κεντρικό άξονα. Ακυρώνει την αυτοαπομόνωση του ήρωα και τον βάζει στην ψίχα της κοινωνίας. Ωθεί τον Αίαντα να ενώσει την ανάσα του με κείνες των θεατών, του δίνει την ευχέρεια να «αλώσει» όλα τα σημεία θεάτρου – σκηνής και πλατείας – και αφήνει το κοινό να βγάλει συμπεράσματα. Ότι ο Σοφοκλής μάς δείχνει το τέλος μιας εποχής (του ηρωικού κόσμου του Αίαντα) και τη γέννηση μιας νέας, του συμβιβασμού και της διπλωματίας του Οδυσσέα, στοιχεία που εξυπηρετούν την εξουσία. Ακόμη, ότι ο Αίας εκφράζει τον κόσμο της βίας και του απόλυτου τρόπου σκέψης που δεν οδηγεί πουθενά, ενώ ο Οδυσσέας εκπροσωπεί τη νέα εποχή της λογικής και του μέτρου.
Ίσως ο Σοφοκλής να προωθεί και να υπερασπίζεται έναν τέτοιο κόσμο, όπου «το ανθρωπιστικό έλεος και η πειθώ κερδίζει μια νίκη επί της βίας».
Σύνθετη σκηνική δράση, ως εύρημα του σκηνοθέτη, ένα νέο επίπεδο φόρμας που τα τελευταία χρόνια συναντάμε στο σύγχρονο θέατρο. Το κέρδος εδώ είναι η απόλαυση της υποκριτικής δεινότητας και της σωματικής ερμηνείας του εξαιρετικού Μιχάλη Σαράντη και η «ομιλία» μιας εικαστικής τέχνης, της ζωγραφικής, από τον Απόστολο Χαντζαρά. Δύο πρόσωπα, δύο τέχνες στη σκηνή. Δυο δυνάμεις στην αίθουσα – πομπός και δέκτης- σε αμφίδρομη δυνατή σχέση.
Η παράσταση λιτή αλλά ευρηματική, χαράσσεται στη μνήμη. Φαίνεται περίεργο να συγκινεί (μέχρι δακρύων) το δράμα του ομηρικού ήρωα, αλλά συμβαίνει με τα μεγάλα κείμενα της δραματουργίας, όταν μεταφέρονται υποδειγματικά στο θέατρο. Κι αυτό το καταφέρνουν όλοι οι συντελεστές. Ο Μιχάλης Σαράντης, μόνος, καθηλωτικός ερμηνευτής εννιά ρόλων, τιμά για μία ακόμη φορά το βραβείο Χορν που κέρδισε το 2015 σε μια, πιστεύω, σημαντική στιγμή της καριέρας του.
Πρόκειται για μία σπάνια παράσταση άξια εκπροσώπησης του αρχαίου ελληνικού δράματος σε διεθνή Φεστιβάλ, αλλά και για μία ερμηνεία – απόδειξη υψηλής υποκριτικής απόδοσης. Παράλληλα, ρέουσα και εύληπτη η μετάφραση του Νίκου Α. Παναγιωτόπουλου. Καθοριστική η συμβολή του ζωγράφου Απόστολου Χαντζαρά επί σκηνής, των μουσικών επιλογών και των φωτισμών.
Δείτε την παράσταση το Σάββατο 1 Φεβρουαρίου, ώρα 21.00 στο “Αντιγόνη Βαλάκου”.
Ταυτότητα παράστασης:
Τη μετάφραση έχει κάνει ο ποιητής Νίκος Α. Παναγιωτόπουλος.
Συντελεστές
Μετάφραση: Νίκος Α. Παναγιωτόπουλος
Σκηνοθεσία: Γιώργος Νανούρης
Ερμηνεία: Μιχάλης Σαράντης
Ζωγραφική: Απόστολος Χαντζαράς
Βοηθ. Σκηνοθέτη: Χρήστος Ρουμελιώτης, Τίτος Λίτινας
Σκηνική επιμέλεια – Φωτισμοί: Γιώργος Νανούρης
ΠΑΥΛΟΣ ΛΕΜΟΝΤΖΗΣ
