του Παύλου Λεμοντζή
Πρόλογος
Αυτός ο «Προμηθέας» είναι πολύ ιδιαίτερος. Οι καινοτομίες, που για άλλους αποτελούν ευρήματα και γι’ άλλους πλεονασμούς, συναντώνται στην παράσταση από την αρχή ως το τέλος. Με ακατάληπτη γλώσσα Διός ξεκινάει το έργο, ως θεϊκή οργή για το μέγα ατόπημα του Τιτάνα ν’ αρπάξει τη φωτιά απ’ τους θεούς για χάρη των ανθρώπων κι ο σκηνοθέτης ανακατεύει την ιστορία και την παρουσιάζει στο κοινό με όχι και τόσο εύληπτο τρόπο. Σαφής η έναρξη, η συνέχεια έχει ενδιαφέρον για διάφορους κι όχι αδιάφορους λόγους.
Υπόθεση
Ο αντάρτης, ο αντιεξουσιαστής, όπως θα λέγαμε σήμερα, Τιτάνας Προμηθέας, αμφισβητεί την εξουσία του Δία, του κλέβει τη φωτιά και τη χαρίζει στους ανθρώπους. Η τιμωρία είναι αμείλικτη. Το Κράτος και η Βία, μαζί με τον απρόθυμο Ήφαιστο, εκτελώντας τη διαταγή του παντοδύναμου Ολύμπιου θεού, οδηγούν τον Προμηθέα σ᾽ ένα έρημο μέρος της Σκυθίας και τον καθηλώνουν πάνω σ᾽ ένα βράχο. Στον τόπο εκείνο φθάνουν με τη σειρά οι Ωκεανίδες (ο χορός), που άκουσαν το σφοδρό σφυροκόπημα, ο συμπάσχων Ωκεανός, που συμβουλεύει τον Προμηθέα να αλλάξει την άκαμπτη στάση του απέναντι στον Δία και προσφέρεται ο ίδιος να βοηθήσει, η “ομοιοπαθής” Ιώ, η κόρη του βασιλιά του Άργους Ίναχου, που την ερωτεύτηκε ο Δίας και που τώρα, μεταμορφωμένη σε αγελάδα, περιπλανιέται ασταμάτητα, κυνηγημένη απ᾽ τον οἶστρον (τη μύγα) που έστειλε η Ήρα.
Ο Προμηθέας μιλάει στους επισκέπτες του για τη βοήθεια που παλιότερα προσέφερε στον Δία, για το «δώρο» του στους ανθρώπους, για το μαρτύριό του, για τη δική τους μελλοντική τύχη και για κάποιο μυστικό που κατέχει σχετικά με την επικείμενη πτώση του κοσμοκράτορα θεού, την οποία μόνο αυτός θα μπορούσε να αποτρέψει. Τελευταίος έρχεται ο Ερμής, απεσταλμένος του Δία, κι επιχειρεί με απειλές – αδίκως – ν’ αποσπάσει από τον Προμηθέα το μυστικό που γνωρίζει. Εκείνος αρνείται με πείσμα και καταβαραθρώνεται χτυπημένος από τον κεραυνό του Δία.
Η «ανάγνωση»
Τραγωδία με φιλοσοφικό και πολιτικό υπόβαθρο, το ποιητικό αριστούργημα του
Αισχύλου μιλά για την ελεύθερη βούληση και την αμφισβήτηση της εξουσίας.
Ο Προμηθέας κραυγάζει πως η αμφισβήτηση της εξουσίας είναι πάντα ένα
ρήγμα, ένα άλμα, ένα δημιουργικό ξέσπασμα της ελεύθερης βούλησης, χωρίς
τακτικούς ελιγμούς, χωρίς «στρατηγικούς» περιορισμούς και γίνεται έτσι η
πρώτη φωνή στην ανθρώπινη Ιστορία, που δηλώνει ευθαρσώς: «είμαι ρεαλιστής, γιατί ζητώ το αδύνατο».
Ο ημίθεος, που εξασφάλισε στους θνητούς τη φωτιά, επομένως τη γνώση (κατά παράβαση των εντολών του Αρχηγέτη των θεών), υποφέρει απομονωμένος, εγκαταλελειμμένος σε μια έρημη χώρα, σφιχτοδεμένος με τα χαλκευμένα δεσμά από τον Ήφαιστο. Από κείνη την περίλαμπρη φυλακή, με περίσσια γνώση και σοφία, θέρμανε τις ανθρώπινες ψυχές και ανέδειξε την παράλληλη πορεία των εποχών με τον πανδαμάτορα χρόνο.
Στον «Προμηθέα δεσμώτη», που διδάχθηκε περί το 470 π.Χ., τα πρόσωπα του έργου ανήκουν στον θεϊκό κύκλο, οπότε η υπόθεση πρέπει να αντιμετωπίζεται ανάλογα, δηλαδή όχι ως συμβάντα μεταξύ πεισιθάνατων.
Το θέμα
Ο «Προμηθέας δεσμώτης» , η μόνη σωζόμενη τραγωδία στην οποία κανένας από τους χαρακτήρες δεν είναι κοινός θνητός, διαφέρει αισθητά από τις υπόλοιπες τραγωδίες του Αισχύλου. Αρκετοί μελετητές -ίσως η πλειονότητα- θεωρούν το έργο ψευδεπίγραφο. Δε γνωρίζουμε με βεβαιότητα πότε γράφτηκε ούτε αν ανήκε σε τριλογία (“Προμήθεια”) ούτε, σε περίπτωση που συνέβαινε κάτι τέτοιο, ποιά ακριβώς θέση κατείχε στην τριλογία.
Με βάση την εκδοχή του σχετικού μύθου , όπως τον ανέφερα παραπάνω, αντιλαμβανόμαστε πόσο διάχυτη είναι η σκληρότητα και η αναλγησία του Διός σ’ όλη τη δράση, κάτι για το οποίο υπερηφανεύονται τα όργανά του, το Κράτος, η δομημένη εξουσία στην εκτελεστική της αποστολή, και η Βία. Αυτά τα δύο, μεθερμηνεύοντας τη βούληση του εντολέα τους, φέρνουν τον Τιτάνα στα ακατοίκητα βουνά του Καυκάσου και τον αλυσοδένουν.
Ο Προμηθέας θυσιάζει τον εαυτό του, λειτουργεί ως παράδειγμα προς μίμηση, ενσωματώνει ανθρώπινες ιδιότητες, μαντεύει ως φωτισμένο πρόσωπο, προοιωνίζεται μακρινές, απώτερες, δυσδιάκριτες περιπέτειες, γνωρίζει σε βάθος τα προβλήματα των θνητών από τις αποκαλύψεις του, ενδοσκοπεί μέσα από αφαιρετικούς ελιγμούς στα είδωλα, στους υπαινιγμούς, στις αμφισημίες, καθηλώνει τους ευαίσθητους στην δραματική οδό της ζωντανής ποίησης και ανάγεται σε μεταφυσικό πρόσωπο. Προφητεύει ( το δηλώνει και το όνομά του «Προ- μηθέας», δηλ. αυτός που αντιλαμβάνεται εκ των προτέρων) και δικαιώνεται στο τρίτο μέρος, όπως λένε οι μελετητές, όπου επέρχεται και η κάθαρση.
Βλέπουμε λοιπόν ότι αυτή η τραγωδία επαναλαμβάνει και τονίζει τον πυρήνα σημασιών που σχετίζεται με τον προσωρινό χαρακτήρα της εξουσίας, ακόμη και της θείας, τον ολοσχερή διαχωρισμό της από κάθε ηθική ή δικαιοσύνη, το γεγονός ότι δημιουργεί ένα δίκαιο που είναι δίκαιο απλώς και μόνο επειδή η εξουσία το ονομάζει έτσι.
H παράσταση
Ένας πύρινος οβελίσκος στη μέση της σκηνής, μια βάση, θαρρείς, εκτόξευσης φωτιάς στο σύμπαν αλλά και βράχος μαρτυρίου του Προμηθέα μπροστά από μια αρθρωτή κλίμακα, η οποία λειτουργεί ως γήινος τόπος, ως θάλασσα, ως ουρανός , φωτισμένη με τέτοιον τρόπο , ώστε να χαρίζει εικαστικές εικόνες και να εξυπηρετεί τη δράση. Την εξαιρετικήσκηνική εγκατάσταση υπογράφει ο διεθνούς φήμης Έλληνας γλύπτης ΚώσταΒαρώτσος. Τα κοστούμια και οι μάσκες είναι του πολύπειρου Γιάννη Μετζικώφ. Την ευθύνη για την κίνηση έχει ο Ιταλός Marcello Magni, εκ των συνιδρυτών του διεθνώς γνωστού θιάσου Complicite.
Ο Σταύρος Τσακίρης, πέρα από την ανατροπή ν’ αναθέσει τον ρόλο σε γυναίκα – το είδαμε και από τον Λυγίζο, όταν μοιράστηκε τον Τιτάνα με τη Στεφανία Γουλιώτη πριν από πέντε χρόνια, αλλά όχι στην ολότητα του ρόλου – έκανε κι άλλες. Έβαλε πολλή κίνηση σε μια ιδιαιτέρως στατική τραγωδία. Έδωσε ρυθμούς γρήγορους και νευρώδεις, ιδίως στον κεντρικό ήρωα, κι έφερε ξανά στη σκηνήτον σπουδαίο Νικήτα Τσακίρογλου, ως αφηγητή, οοποίος ενσάρκωσε στο παρελθόν δυο φορές τον Προμηθέα με την υποβλητική του σκηνική παρουσία και την επιβλητική του φωνή.
Ακόμη, έντυσε όλο το έργο με κινηματογραφική μουσική προσδίδοντας διάσταση έγχρωμης κινούμενης εικόνας, μάλιστα επένδυσε σημεία που επέλεξε με μελωδίες όπερας, ενώ είδαμε αρκετές σκηνές με εξαιρετικό εικαστικό ενδιαφέρον, όπως αυτή των Ερινυών που επιτέθηκαν στον Προμηθέα ή εκείνη της Ιούς που, μεταμορφωμένη σε δαμάλα, αιωρείται πάνω από ανθισμένους αγρούς, έτσι όπως τους άπλωσαν ευφάνταστα στη σκηνή οι βαστάζοι της.
Κεντρικό πρόσωπο η Κάθριν Χάντερ, που ως Προμηθέας δεσπόζει στη σκηνή. Με καταγωγή από τις Οινούσσες, μεγαλωμένη στην Αγγλία, με σπουδές στη Βασιλική Ακαδημία Δραματικής Τέχνης του Λονδίνου και κορυφαίες συνεργασίες με σκηνοθέτες όπως ο Πίτερ Μπρουκ και θεατρικούς οργανισμούς όπως η Royal ShakespeareCompany, το GlobeTheater και η Complicite, η Κάθριν Χάντερ, επιλέγει συχνά ανδρικούς ρόλους. Έχει ερμηνεύσει τον Βασιλιά Ληρ, τον Ριχάρδο Γ, τον Πουκ στο «Όνειρο καλοκαιρινής νύχτας», τον Συρανό ντε Μπερζεράκ και πρόσφατα τον Τίμωνα τον Αθηναίο.
Ο Σταύρος Τσακίρης της δίνει την ευκαιρία να παίξει πρώτη φορά στα ελληνικά αρχαίο δράμα. Και η μικρή το δέμας , μεγάλη στην ψυχή ηθοποιός, υποδύεται συγκλονιστικά τον Τιτάνα Προμηθέα, χωρίς να προκαλέσει ρωγμές στη λεκτική ροή και στην ισορροπία τής παράστασης. Δεν παρασύρεται από ένα ναρκισσισμό που ελλοχεύει στον ρόλο, αλλά τον ερμηνεύει με αμεσότητα και σαφήνεια, παρά τις δυσκολίες της γλώσσας. Δωρική στην έκφραση προσώπου, αλλά ταραχώδης στην κίνηση σώματος, θυμίζει σύγχρονο αιχμάλωτο πολέμου σε δεσμά υπεράνω των δυνάμεών του. Δικαίως το κοινό στο φινάλε υποκλίθηκε σ’ αυτήν τη γυναίκα, που αποστήθισε ένα εξεζητημένο κείμενο σε λόγια μετάφραση.
Έχω την εντύπωση ότι ο συμπαθέστατος ηθοποιός Δημήτρης Πιατάς συμπεριλήφθηκε στον θίασο για λόγους εισπρακτικούς. Ο κόσμος τον αγαπά και συρρέει σε θέατρα να τον απολαύσει. Δε νομίζω ότι έπαιξε τον Ήφαιστο. Τον Ξανθία, ναι. Τον Στρεψιάδη, ναι. Τον Δικαιόπολι, ναι. Τον Τρυγαίο, ναι. Τον Ήφαιστο, όχι. Αρτιμελής και διόλου χωλός.Πανομοιότυπη εμφάνιση με ό,τι έχει παίξει, με τη γνωστή εκφορά τού λόγου του και με περίσσια επιτήδευση. Το κοινό τον χειροκρότησε και πάλι, όπως κάνει σε κάθε του παράσταση.
Η ΠέγκυΤρικαλιώτη είναι εξαιρετική ηθοποιός, έχει όλα τα εφόδια ,τη γνώση και την ικανότητα να φέρνει σε πέρας όποιον ρόλο της ανατεθεί. Εδώ, ατυχώς, ο σκηνοθέτης τής επέβαλε να αποδώσει τα σπαράγματα της Ιούς με συνεχείς λυγμούς, ώστε σχεδόν τίποτα από όσα είπε δεν είχαν ευκρίνεια. Όχι με δικής της ευθύνη.
Ο Αλέξανδρος Μπουρδούμης και Γεράσιμος Γεννατάς, ως «Κράτος» και «Ωκεανός» αντίστοιχα, στα μεγέθη που ξέρουμε ότι διαθέτουν.
Ένας πλεονασμός, η μάσκα manga στο « Κράτος». Ελάφρυνε κατά πολύ την άποψη κι ο συμβολισμός τής οικουμενικότητας του Αισχύλου σκεπάστηκε από την καρναβαλική όψη της. Πλεονασμός κι η εμφάνιση του ρόλου του Ερμή. Ο σκηνοθέτης ήθελε τρεις ηθοποιούς στη σκηνή να τον μοιραστούν κι έτσι έγινε. Δεν κατάφερα να αποκωδικοποιήσω τον συμβολισμό. Έπαιξαν: η Ηλιάνα Μαυρομάτη, η Αντιγόνη Φρυδά και ο Κωσταντίνος Νικούλι.
Η μετάφραση, σε αρχαϊζουσα νεοελληνική γλώσσα, έγινε ειδικά για την παράσταση από τον πολυγραφότατο και περιζήτητο Δημήτρη Δημητριάδη, φιλόλογο, συγγραφέα, ποιητή και μεταφραστή.
Επίλογος
Η ιδέα και η εικόνα επιβολής της βίας από το «Κράτος» συνιστά μια καινοφανή σύλληψη του Αισχύλου, η οποία έκτοτε έμελλε να επαληθεύεται και ως ιστορική πραγματικότητα με τις διάφορες μορφές κράτους και κρατικής βίας που έχουμε γνωρίσει ως τώρα. Εάν κανείς κάνει αφαίρεση από την απατηλή θεωρία περί κράτους δικαίου, αποθησαυρίζειπολλαπλές εμπειρίες «πεφωτισμένης» βίας και δουλικότητας. Όταν, για παράδειγμα, ρώτησαν τον Χίτλερ πώς θα μπορούσε να ελέγξει πολιτικά και να κυβερνήσει όλες εκείνες τις χώρες που κατακτούσε, απάντησε: «θα βρεθούν αρκετοί προδότες της πατρίδας τους που θα θελήσουν να με υπηρετήσουν».
Συντελεστές
Σκηνοθεσία – Δραματουργική επεξεργασία: Σταύρος Σ. Τσακίρης
Μετάφραση: Δημήτρης Δημητριάδης
Σκηνογράφος: Κώστας Βαρώτσος
Κοστούμια: Γιάννης Μετζικώφ
Κίνηση: Μαρτσέλο Μάνι
Φωτισμοί: Σάκης Μπιρμπίλης
Βοηθοί σκηνοθέτη: Έφη Ρευματά, Μαρία Φλωράτου
Φωτογραφίες αφίσας: Μαριλένα Αναστασιάδου
Φωτογραφίες παράστασης: Μαριλένα Σταφυλίδου
Αφίσα – Πρόγραμμα: Πέτρος Παράσχης
Παραγωγή: Φεστιβάλ Αθηνών και Επιδαύρου- ΔΗ.ΠΕ.ΘΕ Πάτρας –Θεατρικές Επιχειρήσεις Τάγαρη
Παίζουν KathrynHunter, Νικήτας Τσακίρογλου, Δημήτρης Πιατάς, ΠέγκυΤρικαλιώτη, Αλέξανδρος Μπουρδούμης, Γεράσιμος Γεννατάς, Περικλής Βασιλόπουλος, Ηλιάνα Μαυρομάτη, Αντιγόνη Φρυδά, Κώστας Νικούλι, Έφη Κιτσαντά, Μπέτυ Αποστόλου, Δημήτρης Παγώνης, Περικλής Σκορδίλης, Νίκος Μπακάλης, Αντώνης Βλάσσης.
